1960-yilda amerikalik harbiy uchuvchi Jozef Kittinjer stratosferaga chiqadi va 31,3 km balandlikdan Yerga sakraydi. O‘shanda uning tezligi soatiga qariyb ming kilometrga yetadi va Jozef hushini yo‘qotadi. Yer sathiga 5 500 metr qolganda uning parashyuti avtomatik ochiladi. Keyinchalik Jozefning rekordini boshqalar yangilashadi. Biroq u stratosferadan Yerga sakragan birinchi inson sifatida tarixda qoladi.
Bundan bir necha kun oldin avstriyalik taniqli skaydayver Feliks Baumgartner 56 yoshida vafot etdi. U 2012-yilda stratosferaning eng yuqori qismidan, kosmos bilan chegaradan Yerga sakrashni amalga oshirgan va rekord o‘rnatgan edi.
Garchi stratosferadan Yerga sakrash bo‘yicha Feliks rekordchi hisoblansa-da, bu ishni birinchi bo‘lib u emas, amerikalik harbiy uchuvchi Jozef Kittinjer boshlab bergandi. Kittinjer stratosferadan 1960-yilda sakragan va aynan uning parvozi fazoni o‘zlashtirish uchun amalga oshiriladigan parvozlar uchun muhim sinov bo‘lgandi.
Insoniyat fazoga ilk bor 1961-yil 12-aprelda parvoz qilgan va u sovet fuqarosi Yuriy Gagarin edi. 1950-yillarning oxirlarida fazoga inson uchirish uchun harakatlar boshlanar ekan, parvoz bo‘yicha mas’ul bo‘lgan kishilarni bir muammo o‘ylantirardi.
U ham bo‘lsa inson kosmik kema bilan fazoga chiqqanda vaznsizlik holatida maxsus kiyimlar uning tanasini asray olarmikan? Fazogirlarni tayyorlash jarayonida ularning kiyimlari maxsus xonalarda, vaznsizlik holatlarida sinovdan o‘tkaziladi. Biroq atmosferadan yuqorida vaziyat qandayligi insoniyat uchun noma’lum edi.
Ana shunday vaziyatda amerikaliklar jiddiy bir sinov o‘tkazishadi va shundan so‘ng barcha xavotirlar ariydi. Amerikalik uchuvchi Jozef Kittinjer maxsus kiyim kiygan holda Yer sathidan 30 kilometrdan balandroqdan pastga sakraydi va soatiga qariyb 1 000 km tezlikda pastga tushadi. So‘ng yerga yaqinlashganda parashyutni ochadi.
Shu sinovda maxsus kiyimlar hatto soatiga 1 000 km tezlikda harakatlanganda ham chidashi ma’lum bo‘ladi va shundan so‘ng fazoga insonni uchirish yo‘lidagi harakatlar tezlashadi.
Keyinchalik boshqalar Jozefning rekordlarini yangilashdi. Biroq u fazodan yerga maxsus texnikalarsiz uchib tushgan birinchi inson sifatida tarixda qoldi.
Mahoratli uchuvchi va rekordlar
1928-yilda tug‘ilgan Jozef Kittinjer 21 yoshga to‘lganda harbiy xizmatga boradi. Uning uchuvchilikka bo‘lgan qiziqishini ko‘rgan komandirlari Jozefni uchuvchilar tayyorlash maktabiga yuborishadi.
1950-yilda Jozef uchuvchilar maktabini tugatadi va Ramshtayn aviabazasidagi harbiy bo‘linmaga xizmatga boradi. Keyinchalik u parvozlar xavfsizligi bo‘yicha instruktor bo‘lib ishlaydi.
Keyinchalik 1950-yillar oxirlarida insonni fazoga uchirish harakatlari boshlanganda Jozef aerostatlar sinovlarida ishtirok eta boshlaydi. 1957-yilda u havo shari bilan qariyb 30 km balandlikkacha ko‘tariladi.
Shundan so‘ng amerikaliklar balandlikdan Yerga sakrash sinovini o‘tkazishga qaror qilishadi va nomzod sifatida Jozefni tanlab olishadi. Tibbiy ko‘riklardan muvaffaqiyatli o‘tgach birinchi sinov sakrashi sanasi belgilanadi.
1959-yil 16-noyabr kuni Jozef aerostat bilan 23,3 km balandlikka chiqadi va Yerga sakraydi. O‘shanda Jozef halok bo‘lishi ham mumkin edi.
Jozef Yerga sakragandan so‘ng ko‘p o‘tmay uning muvozanatni saqlovchi kichik parashyutida nosozlik kuzatiladi va uchuvchi Yerga to‘g‘ri tushish o‘rniga aylana boshlaydi. Holat shu darajaga keladi-ki, uning tanasi bir daqiqada 120 marta aylanadi. Shu paytda u hushini yo‘qotadi.
O‘shanda uning katta parashyuti Yerga yaqinlashganda belgilangan vaqtda avtomatik tarzda ochiladi va hushini yo‘qotgan Jozef Yerga erkin tushadi.
Garchi birinchi parvoz hayot uchun xavfli bo‘lgan hodisa bilan boshlangan bo‘lsa-da 1959-yil 11-dekabrda Jozef yana Yerga sakrashni amalga oshiradi. Bu safar balandlik 22,7 km edi. Ikkinchi sakrashda muammolar kuzatilmaydi va Jozef eson-omon Yerga tushadi.
1960-yil 16-avgust kuni Jozef uchinchi sakrashni amalga oshirish uchun osmonga ko‘tariladi. Bu safar u aerostat yordamida qariyb 32 kilometr balandlikka ko‘tariladi. So‘ng Yerga sakraydi. Bu qariyb Yer atmosferasi bilan kosmik balandlik chegarasi edi.
Jozef 4 daqiqa 36 sekund davomida pastga soatiga 988 km tezlikda uchib tushadi. Yer sathiga 5 500 metr qolganda uning parashyuti ochiladi.
O‘shanda Jozef bir nechta rekord o‘rnatadi. Jumladan:
- Yer sathidan eng baland joydan sakrash;
- Parashyutda eng baland joydan sakrash;
- Faqat muvozanat saqlovchi parashyut yordamida eng uzoq vaqt tushish;
- Yerga sakrashda eng baland tezlikka erishish.
Jozef muvozanat saqlovchi parashyutdan foydalangani uchun xalqaro aviatsiya federatsiyasi uning rekordlarini hisobga olmagan.
Uning eng baland joydan sakrash rekordi 1961-yilda Makkolm Ross va Viktor Prater tomonidan yangilanadi. Biroq Jozefning eng baland joydan parashyutda sakrash va eng yuqori tezlikda tushish rekordlarini 52 yil davomida hech kim yangilay olmaydi. Faqat 2012-yilda avstriyalik Feliks Baumgartner ularni yangilaydi.
Keyingi sinovlar va Vyetnam urushi
Jozef stratosferadan sakragandan so‘ng endi amerikaliklar boshqa sinov o‘tkazishga qaror qilishadi. Bu safar Jozef bir muddat balandlikda turib berishi kerak edi.
1962-yil 13-dekabr kuni u astronom Uilyam K. Uayt bilan birga aerostatda 25 km balandlikka chiqishadi. So‘ng o‘sha yerda 18 soat vaqt o‘tkazishadi. Bu paytda amerikaliklar uning tanasidagi o‘zgarishlarni kuzatib turishadi. 14-dekabr kuni u sherigi bilan pastga qaytib tushadi.
1960-yillarning birinchi yarmida Hindixitoy yarim orolida joylashgan Vyetnamda sotsialistik va kapitalistik tuzum tarafdorlari o‘rtasida urush boshlanadi. O‘shanda AQSH sovetlar Vyetnamda sotsialistik tuzum o‘rnatishini oldini olish uchun bu davlatdagi sodir bo‘layotgan fuqarolar urushiga aralashadi.
Vyetnamga ko‘p sonli AQSH harbiylari kiritiladi va ular mamlakat janubida joylashgan kuchlarga yordam bera boshlaydi. O‘sha paytda Jozef ko‘ngilli ravishda Vyetnamga boradi va bir muddat harbiy harakatlarda qatnashgach ortga qaytadi. Ko‘p o‘tmay u yana urushga qaytadi. Shu tariqa u Vyetnam urushida uch marta ko‘ngilli sifatida ishtirok etadi.
Jozef Vyetnamda asosan McDonnell Douglas tomonidan ishlab chiqarilgan harbiy samolyotlardan foydalanadi va qariyb 500 marta jangovar parvozlarni amalga oshiradi.
U Vyetnamga uchinchi marta 1971-yilda qaytadi va qiruvchi eskadrilyalarning biriga komandirlik qiladi. 1972-yil 11-may kuni Jozef va Uilyam Reych Vyetnam shimolida jangovar parvozni amalga oshirayotganida ularning samolyotini shimolliklar urib tushirishadi.
Ikki uchuvchi katapulta qilishadi, biroq uzoqqa qocha olishmaydi va qo‘lga tushishadi. Shimolliklar ularni Xanoy shahridagi turmaga joylashadi. Jozef turmadaligida bir marta qochishga urinadi va biroq bu ish muvaffaqiyatsiz tugaydi.
Jozef va Uilyam turmada 11 oy yotishgach AQSH va Vyetnam Parijda tinchlik sulhini imzolaydi va shunga ko‘ra ikki tomon harbiy asirlarni almashtirishadi. Jozef va uning sherigi ana shu jarayonda ozod bo‘lishadi. Shundan so‘ng Jozef harbiy harakatlarda boshqa qatnashmaydi va AQSHga qaytadi.
Keyinchalik Jozef polkovnik unvonini oladi va yana bir necha yil armiyada xizmat qilgach, 1978-yilda iste’foga chiqadi.
Jozef Kittinjer armiya xizmatidan bo‘shagandan keyin ham turli sinovlarda ishtirok etadi va bir nechta rekordlar o‘rnatadi. Jumladan, 1983-yilda u gaz bilan to‘ldiriladigan havo sharida to‘xtamasdan 3 221 km masofani uchib o‘tadi. Uning bu rekordini haligacha hech kim yangilay olmagan.
Shuningdek, 1984-yilda Jozef havo sharida yolg‘iz o‘zi Atlantika okeanini kesib o‘tadi. O‘shanda u AQSHning Men shtatida joylashgan Karibu shahridan havoga ko‘tariladi va Italiyaning Savona shahriga qo‘nadi. O‘shanda u 4 kunda 5 700 km masofani uchib o‘tadi va bu ham hanuzgacha hech kim takrorlay olmagan jahon rekordi hisoblanadi.
Jozef Kittinjer kosmosni o‘zlashtirish va aviatsiya rivojiga qo‘shgan hissasi, shuningdek Vyetnam urushidagi qahramonliklari uchun juda ko‘p mukofotlarga loyiq ko‘rilgan.
Shuningdek, Oralando shahrida Jozef Kittinjer nomida aviatsiya parki ochilgan. Bu parkda u boshqargan samolyotlar va boshqa texnikalar, havo sharlari qo‘yilgan.
Kittinjerning rekordini 2012-yilda avstriyalik Feliks Baumgartner yangilaydi. U stratosferaga chiqib 39 km balandlikdan Yerga sakraydi. Aytgancha, o‘shanda Feliksga Jozef maslahatchi bo‘ladi.
Hayoti davomida ko‘p marta o‘lim bilan yuzma-yuz kelgan va turli sinovlardan omon chiqqan Jozef uzoq umr ko‘rdi va 2022-yilda 94 yoshida vafot etdi.
G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.
Izoh (0)