AQSH prezidenti Donald Trampning may oyida Yaqin Sharq mintaqasiga qilgan safari India–Middle East–Europe Economic Corridor (IMEC) loyihasining istiqboliga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Hindiston, BAA, Saudiya Arabistoni, Isroil va Yevropani qamrab oluvchi ushbu iqtisodiy loyiha Xitoyning “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusiga qarshi kuchli muqobil sifatida ta’riflanmoqda. Quyidagi maqolada loyihaning geosiyosiy va geoiqtisodiy o‘lchamlari haqida so‘z yuritiladi.
Loyihaning dunyoga kelishi
IMEC (India–Middle East–Europe Economic Corridor) loyihasi rasmiy ravishda 2023-yil 9-sentyabr kuni Hindistonning Nyu-Dehli shahrida bo‘lib o‘tgan G20 sammitida e’lon qilingan. Bu tashabbus Hindiston, AQSh, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Fransiya, Germaniya, Italiya va Yevropa Ittifoqi tomonidan imzolangan anglashuv memorandumi orqali boshlangan.
IMECning asosiy maqsadi Hindiston, Fors ko‘rfazi mamlakatlari va Yevropa o‘rtasida savdo, transport va raqamli infratuzilmani rivojlantirish orqali iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashdir. Loyiha ikki asosiy yo‘nalishni o‘z ichiga oladi:
Sharqiy yo‘nalish — Hindistondan BAA va Saudiya Arabistoniga;
Shimoliy yo‘nalish — Saudiya Arabistonidan Isroil orqali Yevropaga.
Bu koridor temir yo‘l, dengiz yo‘llari, quvurlar va yuqori tezlikdagi raqamli aloqa tarmoqlarini o‘z ichiga olgan multimodal transport tizimini yaratishni nazarda tutadi.
Biroq 2023-yil oktyabr oyida sodir bo‘lgan voqeadan so‘ng, Isroilning Falastinga nisbatan boshlagan agressiv xatti-harakatlari mintaqani yana olov ichiga tashladi. Natijada Isroilning Iordaniya va Saudiya Arabistoni bilan munosabatlari sovuqlashdi. Vaholanki, bu davlatlar IMEC loyihasining muhim bo‘g‘ini hisoblanar edi.
Trampning qaytishi va loyihaning jonlanishi
Donald Trampning prezidentlik kursiga qaytishi — tom ma’noda IMEC loyihasiga yangitdan hayot baxsh etdi.
2025-yil fevral oyida Tramp Hindiston Bosh vaziri Narendra Modi bilan uchrashib, IMEC’ni "tarixdagi eng buyuk savdo yo‘llaridan biri" deb atadi va loyihani qayta faollashtirishga va’da berdi.
Trampning yondashuvi, AQShning moliyaviy ishtirokini minimallashtirib, mintaqaviy hamkorlar – Hindiston, Saudiya Arabistoni, BAA va Isroil orqali loyihani amalga oshirishga qaratilgan.
Joriy yilning 13–16-may kunlari Trampning Yaqin Sharqqa qilgan safari davomida Saudiya Arabistoni, Qatar va BAA bilan umumiy qiymati 2 trillion dollardan ortiq iqtisodiy kelishuvlar imzolandi.
Saudiya Arabistoni AQShga 600 milliard dollar sarmoya kiritishni va’da qilgan bo‘lsa, Qatar bilan 1,2 trillion dollarlik iqtisodiy hamkorlik kelishuvi imzolandi. BAA esa 200 milliard dollardan ortiq tijorat bitimlarini e’lon qildi.
Bu kelishuvlar IMEC loyihasining moliyaviy asoslarini mustahkamlash bilan birga, Qo‘shma Shtatlarning mintaqadagi iqtisodiy ta’sirini oshirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, BAA bilan sun’iy intellekt sohasida 1,4 trillion dollarlik hamkorlik bitimi imzolanishi, IMEC doirasida raqamli infratuzilmani rivojlantirishga katta turtki beradi.
IMEC loyihasi faqatgina Hindistondan Yevropaga mahsulotlarni yetkazib berishni emas, balki neftga boy bo‘lgan arab mamlakatlaridagi neft va gazni Yevropa mamlakatlariga yetkazishni ham o‘z ichiga oladi.
Masalan, Isroil hukumati Amerikaga Saudiya Arabistonidan Isroilning Qizil dengiz bo‘yida joylashgan Eylat shahrigacha neft quvuri qurishni taklif qilmoqda. Quvurning uzunligi 700 kilometrni tashkil qiladi.
Bu arab mamlakatlaridagi neftni Yevropa davlatlariga elitish uchun eng qisqa, eng tez va xavfsiz yo‘nalish hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, neft Eylat-Ashkelon quvur liniyasi (EACP) orqali Ashkelon (Isroilning Qizil dengizda joylashgan porti – tahr.)ga va u yerdan O‘rta dengiz orqali Yevropaga tanker bilan yetkaziladi.
Mintaqadagi barqarorlik
Har qanday iqtisodiy loyiha amalga oshishi uchun — mintaqada avvalo tinchlik bo‘lishi zarur. Savol tug‘iladi: AQSH mintaqada barqarorlik qanday o‘rnatishi va uni nimaning hisobiga ushlab turadi?
Siyosatshunos Habibullo Azimovning fikricha, Qo‘shma Shtatlar diplomatik vositachilik hamda loyiha doirasida Isroilga katta imkoniyatlar taqdim etish orqali mintaqada tinchlikni ta’minlashi mumkin.
“India–Middle East–Europe Economic Corridor loyihasining amalga oshishi — iqtisodiy jihatdan katta salohiyatga ega tashabbus sifatida qarab kelinmoqda. Albatta, bu tashabbusni ilgari surish uchun bir nechta mintaqalarda, jumladan Yaqin Sharq mintaqasida tinchlik va barqarorlikni ta‘minlash nihoyatda ahamiyatli. AQSH boshchiligidagi G‘arb, jumladan G‘azo sektori va Isroil-Falastin hududlarida barqaror tinchlikni ta‘minlash katta ahamiyat kasb etadi. Amerikaning bu boradagi roli hal qiluvchi hisoblanadi. Albatta, u quyidagi yo‘llar bilan mintaqada barqarorlikni ta‘minlashga hissa qo‘shishi mumkin.
Birinchisi — bu diplomatik vositachilik roli orqali. Bunda Qo‘shma Shtatlar G‘azo sektorida tinchlikni ta‘minlash uchun, Isroilga bu loyiha ichida katta imkoniyatlar berishni kafolatlashi va shu zaylda G‘azoda diplomatik yo‘llar bilan tinchlikni ta‘minlashi mumkin.
Ikkinchisi — AQSH G‘azodagi gumanitar va iqtisodiy ahvolni yumshatish uchun BMT orqali gumanitar yordamlarni kuchaytirishi mumkin.
Uchinchisi — Amerika Saudiya Arabistoni, Misr, Iordaniya va Birlashgan Arab Amirliklari kabi davlatlar bilan birgalikda mintaqaviy xavfsizlik mexanizmlarini ishlab chiqishi va u orqali G‘azoda hamda mintaqada kuchli muvozanatni saqlashi mumkin. Ayniqsa, Donald Trampning birinchi prezidentlik davrida Ibrohim kelishuvlari Arab davlatlari va Isroil o‘rtasidagi tarixiy mojaroni diplomatik yo‘l bilan hal qilish imkonini beradi.
To‘rtinchisi — Agar haqiqatda Amerika IMEC loyihasiga jiddiy e’tibor qaratadigan bo‘lsa, albatta Yaqin Sharq mintaqasiga tinchlikni olib kelish uchun Isroilga turli xil bosimlar o‘tkazishi mumkin”, deydi u.
Eron omili
IMEC loyihasining amalga oshishi mintaqada kuchli ta’sir ega bo‘lgan Eronning pozitsiyalarini bir muncha zaiflashtiradi. Eron uzoq yillardan beri o‘z hududini Hindiston, Markaziy Osiyo, Kavkaz va Yevropa o‘rtasida transport va tranzit yo‘lagi sifatida ilgari surib kelayotgan edi.
Ayniqsa, oxirgi vaqtlarda INSTC – International North–South Transport Corridor loyihasi jonlanib qolgan edi. Boshqa yo‘nalishlar IMEC tufayli yanada raqobatbardosh bo‘lganidan so‘ng, INSTC va boshqa Eron asosidagi yo‘llar e’tiborsiz qolishi mumkin.
Yaqin Sharqda sarmoyalar va infratuzilma rivoji IMEC atrofida jamlanadi, bu Eronning mintaqaviy pozitsiyasini zaiflashtiradi. Shu tufayli Eron IMEC‘ga muqobil sifatida INSTC (Shimol-Janub koridori) loyihasini kuchaytirishga urinmoqda.
Bu yo‘nalish Eronni Hindiston va Rossiyani bog‘lovchi asosiy yo‘lga aylantirishga qaratilgan. Shuningdek, Eron Xitoy bilan yaqinlashuv (masalan, 25 yillik strategik hamkorlik bitimi) orqali iqtisodiy alternativlar izlamoqda.
Yevropaning loyihaga munosabati
Yevropaning bir qator yetakchi mamlakatlari, ayniqsa Fransiya va Italiya IMEC loyihasini strategik va iqtisodiy imkoniyat sifatida ko‘rib, faol ishtirok etishga intilmoqda.
Masalan, Fransiya prezidenti Emmanuel Makron IMEC loyihasiga katta ahamiyat berib, uni Fransiyaning milliy manfaatlariga muvofiq deb hisoblashini aytgan. Hatto, ushbu loyihani ilgari surish uchun sobiq Engie kompaniyasi rahbari Jerar Mestraleni Fransiyaning maxsus vakil etib tayinlangan.
Fransiyaning maqsadi — Marsel portini Yevropadagi asosiy kirish-chiqish nuqtasiga aylantirish va Fransiya kompaniyalarini transport, energetika, muhandislik va infratuzilma sohalarida ishtirok etishga jalb qilishdir
Italiya IMEC loyihasini O‘rta yer dengizi, Yaqin Sharq va Janubiy Osiyo o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash vositasi sifatida ko‘radi. Bosh vazir Jorjiya Meloni BAA bilan strategik kelishuvlar imzolab, Italiya kompaniyalarining energetika, transport va telekommunikatsiya sohalarida ishtirokini ta‘minlashga intilmoqda.
Italiya, shuningdek, Xitoy bilan 2019-yilda imzolangan "Bir kamar, bir yo‘l" tashabbusidan 2023-yil dekabr oyida rasmiy ravishda voz kechdi. Bu esa uni IMEC loyihasiga yanada ko‘proq e‘tibor qaratilishiga sabab bo‘lmoqda.
Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqi va G7 davlatlari IMEC loyihasini muhim infratuzilma tashabbusi sifatida qo‘llab-quvvatlamoqda. 2024-yilning iyun oyida Italiyada bo‘lib o‘tgan G7 sammitida IMEC loyihasiga moliyaviy va siyosiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha kelishuvga erishilgan.
Bir so‘z bilan aytganda, IMEC loyihasi katta o‘yin sahnasidagi yangi yo‘lak. U Hindiston, Yaqin Sharq va Yevropani bog‘lovchi yangi multimodal iqtisodiy yo‘lak bo‘lib, u global savdo tizimini diversifikatsiya qilish, tranzit vaqtini qisqartirish va Xitoyning “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusiga muqobil yaratish maqsadida ilgari surilmoqda.
Loyiha AQSH, Yevropa Ittifoqi, G7, Hindiston, Saudiya Arabistoni va boshqa strategik sheriklar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda.
Bir so‘z bilan aytganda, IMEC – bu XXI asr infratuzilma siyosatining markazida turgan eng yirik geoiqtisodiy loyihalardan biri bo‘lib, uning taqdiri Yaqin Sharqdagi barqarorlik, ishtirokchi davlatlar o‘rtasidagi ishonch va xalqaro siyosiy muvozanatga bevosita bog‘liq.
Izoh (0)