Odamlar nima uchun g‘iybat qiladi? Bu savolga ko‘pchilik “bekorchilikdan” yoki “odat bo‘lib qolgan” deya javob berishi mumkin. Ammo olimlar fikricha, g‘iybat aslida insoniyat tarixida chuqur ildiz otgan ijtimoiy hodisadir. U orqali odamlar o‘zaro aloqalar o‘rnatadi, xavfsizlikni ta’minlaydi va jamiyatdagi o‘z o‘rnini belgilaydi.
Dunyoda g‘iybat qilmaydigan insonni uchratish qiyin. Turli mamlakatlar, madaniyatlar va ijtimoiy qatlamlarda bu holat deyarli har doim kuzatiladi. Inson qayerda yashashidan qat’i nazar, xoh zamonaviy shahar bo‘lsin, xoh uzoqdagi kichik qishloq bo‘lsin, har yerda g‘iybat bo‘ladi. Vashington shtati universiteti olimi Nikol Xagen Xess bu holatni shunday izohlaydi:
“Agar hech qanday tashqi to‘siq bo‘lmasa, har qanday madaniyatga tegishli odamlarning bari g‘iybat qiladi”.
Ko‘pchilik uchun g‘iybat bu boshqa inson haqida u yo‘qligida salbiy ohangda gapirishdir. Ammo Xess bu tushunchani kengroq ma’noda talqin qiladi. Uning fikricha, g‘iybat bu har qanday shaxs yoki guruh obro‘siga taalluqli ma’lumot almashinuvidir.
Demak, do‘stlar, qarindoshlar, hamkasblar yoki hatto ommaviy axborot vositalarida tarqatilgan biror shaxsga oid xabar ham g‘iybat tusiga kirishi mumkin.
“G‘iybat qilish uchun albatta uchinchi shaxs ortidan gapirish. Gohida bu shaxs siz bilan yuzma-yuz holatda bo‘lishi mumkin. Masalan, kimningdir kiyinish uslubi yoki muayyan harakati haqida unga aytilgan fikr ham g‘iybatning bir shakliga kiradi”, deydi Xess.
Shu o‘rinda savol tug‘iladi: nima uchun g‘iybat qilish insoniyat kundalik hayotida tarixdan mustahkam o‘rnashib qolgan? Quyida evolyutsion yondashuv asosida ishlab chiqilgan asosiy nazariyalar keltiriladi.
G‘iybat — ijtimoiy aloqa vositasi
Evolyutsion antropologiya professori Robin Danbar g‘iybatni ijtimoiy aloqalarni mustahkamlovchi vosita sifatida ko‘radi.
Uning fikricha, asrlar davomida g‘iybat jamiyatda o‘z o‘rinni anglash, munosabatlar qurish va ishonchli yoki xavfli kishilar haqida ma’lumot olish vositasiga aylangan. Qadimgi odamlarda aynan mana shu ehtiyoj — bir-biri bilan ma’lumot almashish tufayli g‘iybat odati shakllangan bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi.
2021-yilda Dartmut universitetida o‘tkazilgan tadqiqotda aniqlanishicha, g‘iybat qilgan odamlar bir-birining fikrini o‘zgartirmasa-da, ular o‘zaro yaqinlashganini his qilishgan. Bu holat odamlar o‘rtasida “umumiy qarashlar” shakllanishiga olib kelgan. Ya’ni ular bir xil voqelikni idrok etgan va bu orqali o‘zaro aloqani mustahkamlagan. Shu tufayli olimlar quyidagi xulosaga kelgan:
“G‘iybat — bu shunchaki bekorchilik mahsuli emas, balki murakkab ijtimoiy mexanizm”.
G‘iybat — omon qolish vositasi
Insoniyat million yillar davomida xavfli vaqtlarda omon qolishni o‘rganib kelgan. Ayrim holatlarda esa g‘iybat yashash uchun zarur bo‘lgan axborot almashuviga aylangan.
Masalan, qadimda ayollar begonalar bilan tanishuv jarayonida yoki xavfli vaziyatlarda g‘iybatni ogohlantirish vositasi sifatida ishlatgan:
“Ayrim vaziyatlarda ayollar erkaklarga qaraganda jismoniy jihatdan zaifroq bo‘ladi. Shuning uchun ular qandaydir salbiy tajriba haqida ma’lumotni albatta yaqin dugonalari yoki qarindoshlari bilan bo‘lishishga harakat qiladi”, deydi Xess.
Insonning jamiyatdagi maqomi va oziq-ovqatga ega bo‘lish imkoniyati ham uning obro‘siga bog‘liq. Yomon obro‘ esa insonni jamiyatda yakkalab qo‘yadi.
“Shuning uchun siz haqingizda aytilayotgan g‘iybatlar ba’zida zarar keltiradi”, tushuntiradi mutaxassis.
G‘iybat — ko‘ngilochar vosita sifatida
G‘iybatni zararsiz deb hisoblaydiganlar ham ko‘p. Normal Gossip podkastining muallifi Kelsi Makkinni aynan ana shunday ko‘rinishdagi g‘iybatlar bilan shug‘ullanadi. U dindor oilada — g‘iybat gunoh sifatida baholangan muhitda voyaga yetgan. Aynan shu taqiq unga g‘iybatning zavqli tomonlarini kashf qilishga turtki bo‘lgan.
“Eng qiziqarli g‘iybat — bu sizda paydo bo‘lgan fikrni o‘sha zahoti aytib yuborishdir. Agar g‘iybat bo‘lmasa, hayotimiz juda zerikarli bo‘lib qolardi!”, izohlaydi u.
Haqiqatda, g‘iybatlar hayotimizning ajralmas qismiga aylangan.
“G‘iybatni na inkor qilish, na butunlay yo‘qotish mumkin. Va eng muhimi, u bizning ijtimoiy tizimimizga bevosita ta’sir qiladigan vosita bo‘lib qolaveradi”, deya xulosa qildi doktor Xess.
Izoh (0)