Semizlik va ortiqcha vazn global muammoga aylangan bo‘lsa-da, ba’zi mamlakatlarda bu holatlarning darajasi hayratlanarli darajada past. Qaysi millatlarni eng kelishgan deb atash mumkin va ularning aholisiga sog‘lom vaznni saqlab qolishda nima yordam beradi?
Xalqaro tadqiqotlar, xususan Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma’lumotlari va semizlik bo‘yicha global izlanishlarga ko‘ra, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari va Afrikaning ayrim hududlarida ortiqcha vazn va semizlikning eng past ko‘rsatkichlari kuzatilmoqda. Vyetnam, Yaponiya, Janubiy Koreya, Hindiston va Efiopiya doimiy ravishda aholisi eng xushbichim davlatlar ro‘yxatida joy olgan. Masalan, Vyetnamda katta yoshdagi aholining atigi 18,3 foizi ortiqcha vazn yoki semizlikka ega, bu esa mamlakatni dunyodagi eng ozg‘in davlatlardan biriga aylantiradi. Taqqoslash uchun, AQSHda bu ko‘rsatkich 68 foizga, dunyo bo‘yicha esa o‘rtacha 39 foizga yetadi.
Yaponiya ham e’tiborga loyiq: yaponlarning o‘rtacha tana vazni indeksi (TVI) 22 atrofida bo‘lib, bu jahon o‘rtacha ko‘rsatkichidan (taxminan 25) ancha past. Janubiy Koreya va Hindiston ham shunga o‘xshash yo‘nalishda rivojlanmoqda, bu mamlakatlarda semizlikka chalingan odamlar soni kamdan-kam hollarda 5-7 foizdan oshadi. Efiopiya va Uganda kabi boshqa Afrika mamlakatlarida semizlik ko‘rsatkichlari yanada past - 4-6 foiz atrofida, bu yerda iqtisodiy omillar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Nega bu mamlakatlar aholisi bunchalik kelishgan?
Bu mamlakatlarda aholi tana tuzilishining nozikligi madaniy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik omillarning uyg‘unlashuvi bilan bog‘liq. Ularning eng muhimlarini ko‘rib chiqamiz.
Birinchidan, bu an’anaviy ovqatlanish tarzi bo‘lib, u sog‘lom vaznni saqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Vyetnam, Yaponiya va Janubiy Koreyada ovqatlanishning asosini past kaloriyali va yuqori ozuqaviy qiymatga ega mahsulotlar tashkil etadi. Masalan, Vyetnam oshxonasi guruch, sabzavotlar, ko‘katlar, dengiz mahsulotlari va oz miqdordagi go‘shtdan iborat. Fastfud va yuqori kaloriyali yengil ovqatlar bu yerda G‘arb mamlakatlaridagidek keng tarqalmagan. Mashhur yapon taomlari ham asosan guruch va sabzavotlardan iborat bo‘lib, qo‘shimcha ravishda baliq hamda fermentlangan mahsulotlarni (miso, natto) o‘z ichiga oladi. Shunday ovqatlanish tufayli yaponlar AQSH yoki Yevropa aholisiga qaraganda kamroq shakar va yog‘ iste’mol qiladi.
Hindistonda ham an’anaviy taomlar dukkaklilar, sabzavotlar va ziravorlarga asoslanadi. Shaharlarda tez tayyorlanadigan taomlar ommalashayotgan bo‘lsa-da, aholining aksariyati yashaydigan qishloqlarda odamlar oddiy ovqatlanadi. Efiopiyada esa kundalik ovqat ratsionining asosini donli ekinlar (masalan, tef), sabzavot va dukkaklilar tashkil etadi, go‘sht esa qimmatligi sababli kamdan-kam iste’mol qilinadi.
Ikkinchi muhim omil — jismoniy faollik hisoblanadi. Vyetnam va Hindistonda ko‘pchilik, ayniqsa qishloq xo‘jaligida, hamon jismoniy mehnat bilan shug‘ullanadi. Shaharlarda velosiped haydash va piyoda yurish keng tarqalgan, jamoat transporti esa odatda gavjum bo‘lib, bu odamlarni ko‘proq harakatlanishga undaydi. Yaponiya va Janubiy Koreyada ham piyoda yurish va jamoat transportidan foydalanish madaniyati faollikni oshiradi. Jamoat transporti tizimlari yuksak darajada rivojlangan, qulay va arzon bo‘lgani uchun ko‘pchilik shaxsiy avtomobillardan ko‘ra uni afzal ko‘radi. Tokioda sayohatlarning qariyb 80 foizi jamoat transportida amalga oshiriladi. Metro bekati yoki avtobus bekatigacha yetib borish uchun odamlar ko‘pincha 5-15 daqiqa piyoda yurishadi, liniyalar orasidagi almashinuvlar ham piyoda yurishni talab qiladi. Shunday qilib, aholi kuniga 10-15 ming qadam bosib, shunchaki ish joyiga boradi.
Efiopiya kabi Afrika mamlakatlarida esa vaziyat boshqacha, bu yerda jismoniy faollikning yuqori darajasi turmush tarzi bilan bog‘liq. Bu mamlakatlarda jamoat transporti yaxshi rivojlanmagan, shaxsiy avtomobillardan esa aholining oz qismi foydalana oladi. Odamlar ko‘pincha ish, o‘qish, bozorga borish yoki suv olish uchun uzoq masofalarga — kuniga 5-20 kilometrgacha piyoda yurishadi. Aholisining taxminan 80 foizi yashaydigan Efiopiyaning qishloq joylarida piyoda yurish asosiy harakatlanish usuli hisoblanadi. Bu holat ko‘plab rivojlangan mamlakatlarga xos bo‘lgan kam harakatli turmush tarzidan keskin farq qiladi.
Bunda iqtisodiy va ijtimoiy omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Vyetnam, Hindiston yoki Efiopiya kabi uncha rivojlanmagan mamlakatlarda yuqori kaloriyali ovqatlar kamyob. Tez tayyorlanadigan va qayta ishlangan mahsulotlar qimmat bo‘lgani uchun odamlar ko‘pincha uyda oddiy masalliqlardan taom tayyorlashadi. Aksincha, Yaponiya va Janubiy Koreya kabi yuqori daromadli mamlakatlarda haddan tashqari ovqatlanish madaniyati keng tarqalmagan. Restoranlardagi taom ulushlari kichik, asosiy ovqatlanishlar orasidagi yengil tamaddilar esa uncha ommalashmagan.
Ijtimoiy me’yorlar ham muhim rol o‘ynaydi. Janubiy Koreyada noziklik ko‘pincha go‘zallik bilan bog‘lanadi, bu esa odamlarni vaznini nazorat qilishga undaydi. Ayni paytda ba’zi Afrika mamlakatlarida ozg‘inlik to‘yib ovqatlanmaslik bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, bu esa alohida muammo hisoblanadi.
Ba’zi mamlakatlarda aholining qaddi-qomatini davlat darajasida qo‘llab-quvvatlaydigan siyosat ham muhim ahamiyatga ega. Yaponiyada 2008-yildan beri kompaniyalarga 40 yoshdan oshgan xodimlarning belini o‘lchash majburiyatini yuklaydigan qonun amal qilmoqda. Bu semizlikning oldini olishga qaratilgan. Dasturlar sog‘lom ovqatlanish va sportni rag‘batlantiradi. Janubiy Koreyada maktab va universitetlar muvozanatli ovqatlanishni faol targ‘ib qiladi, restoranlarda esa ko‘pincha taomlarning kaloriyasi ko‘rsatiladi.
Vyetnam va Hindistonda semizlikka qarshi kurash bo‘yicha davlat kampaniyalari hozircha yetarli darajada rivojlanmagan, ammo urbanizatsiyaning past darajasi va an’anaviy turmush tarzi o‘z-o‘zidan ozg‘inlikka yordam beradi. Efiopiyada sa’y-harakatlar ko‘proq to‘yib ovqatlanmaslikka qarshi kurashga qaratilgan, ammo bu bilvosita semirish ko‘rsatkichlarini pasaytiradi.
Taqqoslash uchun semizlik darajasi yuqori bo‘lgan hududlarga e’tibor qaratish lozim. Eng “og‘ir” mamlakatlar reytingida Nauru va Palau kabi Tinch okeani orollari yetakchilik qilmoqda — aholining 88,5 foizigacha ortiqcha vaznga ega. Bu shakar va yog‘larga boy bo‘lgan G‘arb parheziga o‘tish va jismoniy faollikning pasayishi bilan bog‘liq. AQSH va Buyuk Britaniyada esa fastfud, katta porsiyalar va o‘tirib ishlash tufayli semizlik ham keng tarqalgan.
Efiopiyada aholining taxminan 20 foizi oziq-ovqat tanqisligiga duch keladi, bu esa statistikaga ta’sir qiladi. Shu bilan birga, Yaponiya va Janubiy Koreyada qaddi-qomatning kelishganligi ovqatlanish va faollikka ongli yondashish natijasida erishilgan.
Xushbichim millatlardan nimani o‘rganish mumkin?
Dunyodagi eng ozg‘in aholi yashaydigan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, sog‘lom vazn kaliti — muvozanatli ovqatlanish, faol turmush tarzi va me’yordir. Sabzavotlar, butun donli mahsulotlar va oqsilga boy an’anaviy taomlar ortiqcha ovqatlanishning oldini olishga yordam beradi. Muntazam jismoniy faollik, hatto oddiy sayr qilish ham semirish xavfini kamaytiradi.
Shu bilan birga, madaniy va iqtisodiy farqlarni e’tiborga olish muhim. Yaponiyada samarali bo‘lgan usullar har doim ham boshqa mamlakatlarda ish bermaydi. Shunday bo‘lsa-da, kamroq shakar iste’mol qilish, ko‘proq harakatlanish va uyda ovqat tayyorlash kabi oddiy odatlar universal bo‘lib, har kimga foyda keltirishi mumkin.
Izoh (0)