“Qora libosli odamlar” syujetiga ko‘ra, Yerda o‘ta maxfiy tashkilot agentlari tomonidan kuzatiladigan o‘zga sayyoraliklar yashirincha yashaydi. Ba’zida oddiy odamlar kundalik hayotda maxsus xizmatlar vakillari bilan to‘qnash kelishadi — faqat hech kim bu munosabatlarni eslamaydi. Buning sababi shundaki, filmning asosiy qahramonlari — agentlar Key va Jey “xotira neyrallizatori” deb nomlangan maxsus qurilmadan foydalanadi.
Ushbu qurilma ko‘rinadigan va ko‘rinmaydigan yorug‘lik to‘lqinlarini chiqaradi, ular juda tez almashinib turadi. Yorqin yorug‘lik ko‘rish nervidan o‘tib, miyani zo‘riqtiradi va u o‘zini himoya qilish uchun o‘chadi. Bu lahzada barcha yangi xotiralar yo‘qoladi va qora kiyimlilar ularni o‘z versiyasi bilan almashtirish uchun bir necha soniya vaqtga ega bo‘ladi.
Xotirani o‘chirish g‘oyasi fantastik ko‘rinadi, ammo bu faqat birinchi qarashda: olimlar uzoq vaqtdan beri xotiralarni tahrirlash bo‘yicha tajribalar o‘tkazmoqda. Keling, aslida Uill Smit va Tommi Li Jons qahramonlari kabi neyrostimulyator yaratish mumkinmi yoki yo‘qligini va zamonaviy neyrobiologiya bu borada qanday fikrda ekanligini ko‘rib chiqaylik.
Miya xotiralarni qanday saqlaydi
Xotirani o‘chirish imkoniyati haqida gapirishdan oldin u qanday shakllanishi va xotiralar miyamizda qanday saqlanishini tushunish muhim.
Miya milliardlab neyronlardan tashkil topgan bo‘lib, ular bir-biri bilan elektr va kimyoviy signallarni uzatuvchi mikroskopik birikmalar — sinapslar (bu ikki neyron o‘rtasidagi bo‘shliq bo‘lib, u yerda ular maʼlumot almashadi) orqali o‘zaro aloqada bo‘ladi. Bu aloqalar bizning xotiralarimizni shakllantiradi va saqlaydi.
Xotirani qisqa muddatli va uzoq muddatli turlarga bo‘lish mumkin. Xotiralarning bir turdan boshqasiga o‘tishida asosiy vazifani gippokamp (bu miyaning xotirada asosiy rol o‘ynaydigan qismi) bajaradi va bu jarayon konsolidatsiya deb ataladi. So‘ngra maʼlumotlar miya po‘stlog‘ining turli qismlariga taqsimlanadi, zarur paytda ularni qayta olish mumkin bo‘ladi.
Zamonaviy fan xotiralarni tiklash murakkab faol jarayon ekanligini va u neyronlardagi molekulyar hamda hujayrali o‘zgarishlarni o‘z ichiga olishini tasdiqlaydi. Bu shuni anglatadiki, maʼlumotni miyamizdan har gal chiqarib tashlaganimizda, u aslida “qayta yoziladi”.
Bu jarayonda tasavvur ham ishtirok etadi, shu sababli ko‘pincha xotiralar aslida bo‘lmagan yangi tafsilot va detallar bilan boyiydi.
Bu hodisa rekonsolidatsiya deb ataladi. Aynan shu xotiraning o‘zgaruvchanligi uni tahrirlashga qaratilgan ilmiy tajribalar uchun imkoniyatlar yaratadi.
Olimlar xotirani o‘chirishning qanday usullarini sinab ko‘rishgan?
Xotiraga taʼsir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan bir necha usullar mavjud, biroq ularning samaradorligi va xavfsizligi hali ham muhokama qilinmoqda.
Miyani elektr bilan stimullash
Bu usul neyron tarmoqlariga taʼsir o‘tkazish uchun magnit stimulyatsiyasidan foydalanishni nazarda tutadi. Masalan, bir tadqiqotda miyaning xotira uchun masʼul qismlariga taʼsir ko‘rsatish orqali sinovdan o‘tuvchilarda vaqtinchalik xotira yo‘qolishiga erishilgan. Olimlarning taxminiga ko‘ra, bunday texnologiya posttravmatik stress buzilishi bilan og‘rigan odamlarga salbiy xotiralarni yengishda yordam berishi mumkin.
Aslida, elektrostimulyatsiya xotiraning butunlay o‘chib ketishidan ko‘ra, ko‘proq esga tushirish qobiliyatining vaqtinchalik buzilishi bilan bog‘liq.
Yorug‘lik taʼsiri
Optogenetika — neyrobiologiyadagi eng zamonaviy va aniq usullardan biri bo‘lib, u olimlarga yorug‘lik yordamida neyronlarni boshqarish imkonini beradi. Buning uchun miya hujayralariga maxsus yorug‘likka sezgir oqsillar kiritiladi, ular maʼlum uzunlikdagi yorug‘lik to‘lqini bilan nurlanganda faollashadi. Natijada maʼlum neyron aloqalarini faollashtirish yoki aksincha, to‘xtatish mumkin. Albatta, bu texnologiya hozircha faqat hayvonlar ustida o‘rganilmoqda.
2021-yilda shov-shuvli tadqiqot eʼlon qilindi. Kioto universiteti olimlari laboratoriya sichqonlarining xotiralarini o‘chirishga erishdi. Buning uchun ular miyaga kofilin oqsilini faolsizlantiradigan maxsus adenovirusni kiritdilar — aynan shu oqsil qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga o‘tkazish uchun masʼuldir.
Keyin sichqonlar gippokampiga ikki marta optik taʼsir o‘tkazildi. Birinchi marta bu hayvonlar yangi vazifani o‘rganayotganda, ikkinchisi esa undan keyingi uyqu paytida amalga oshirildi. Chunki maʼlumki, xotiralarni mustahkamlash aynan uyqu paytida sodir bo‘ladi.
Natijada kemiruvchilar maxsus qurilma bilan nurlantirilgandan so‘ng, avvalgi kuni o‘rgangan vazifa haqidagi xotiralarini butunlay yo‘qotdi.
Xotirani o‘chirish texnologiyalarining qanday cheklovlari mavjud?
Yuqorida taʼkidlanganidek, xotirani tahrirlash sohasidagi tadqiqotlarning aksariyati bugungi kunga qadar hayvonlarda o‘tkazilgan. Masalan, sichqonlarda o‘tkaziladigan tajribalar yorug‘likning bevosita miyaga taʼsirini o‘z ichiga oladi. Buning uchun hayvonlarning bosh suyagi kesilgan va asab to‘qimalari ochilgan — bunday xavfli aralashuvlarni odamlarda qo‘llashni, albatta, hech kim rejalashtirmayapti.
Asosiy qiyinchiliklardan yana biri shundaki, bir xil voqea xotiraning turli shakllari orqali namoyon bo‘lishi mumkin. Va ularning har biri alohida neyron tizimlarini ishga soladi. Travmatik hodisa — masalan, avtohalokatni — ongli epizodik xotira, himoya reaksiyalari yoki salbiy subyektiv his-tuyg‘ular shaklida saqlanib qolishi mumkin. Va xotiraning bir shaklini o‘zgartirish har doim ham boshqalariga taʼsir etavermaydi.
Shu sababli fanning bu yo‘nalishdagi sezilarli yutuqlariga qaramay, xotiralarni o‘chirish hozircha faqat fantastika bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, ko‘plab axloqiy masalalar mavjud. Qaysi xotiralarni o‘chirish mumkin-u, qaysilarini yo‘qligini qanday aniqlash mumkin? Inson va uning shaxsiyati uchun bunday aralashuvning qanday oqibatlari bo‘lishi mumkin? Bularning barchasi xotirani boshqarish texnologiyalari haqiqatga aylanishidan oldin chuqur mulohaza qilishni talab etadi.
Izoh (0)