Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan YouTube platformasining O‘zbekistonda reklama daromadlaridan foydalanish (monetizatsiya) xizmati yoqilishining iqtisodiyotga taʼsiri va mavjud to‘siqlar tahlil qilindi. 

YouTube monetizatsiyasi 108 ta davlatda yoqilgan bo‘lib, Markaziy Osiyo davlatlaridan faqat Qozog‘istonda mavjud.

YouTube monetizatsiyasining iqtisodiyotga taʼsiri

Madaniy va kreativ sohadagi mahsulotlarning dunyo yalpi ichki mahsulotidagi o‘rni 3,1 foizni tashkil etadi hamda jahonda ish bilan band aholining 6,2 foizi ushbu sohaga to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonda kreativ industriya sohasiga oid 9,6 ming korxonada 84 ming nafar xodim faoliyat ko‘rsatmoqda. Kreativ iqtisodiyotning umumiy iqtisodiyotdagi ulushini 2030-yilgacha 5 foizga yetkazish maqsad qilingan.

O‘zbekistonda 2025-yil yanvar oyi holatiga 33,9 mln ta mobil aloqa foydalanuvchilari, 32,7 mln internet foydalanuvchilari mavjud (o‘tgan yilga nisbatan 2 foizga oshgan). Mobil internet o‘rtacha tezligi 37,82 mb/c, simli (o‘zgarmas) internet tezligi 79,06 mb/s. Faol ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari 11,7 mln nafar.

O‘zbekistonda 2,3 mln – Facebook, 11,7 mln – Instagram, 2,6 mln – TikTok, 250 ming – X ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari mavjud. Veb trafikning 66 foiz – Instagram, 13 foiz – Pinterest, 8 foiz – Facebook, 6,3 foiz – YouTube tarmog‘iga sarflanadi. Hozirda O‘zbekistonda oylik faol foydalanuvchilar YouTube ijtimoiy tarmog‘ida 13 mln tashkil etadi. Telegram – 20 mln, Meta (Facebook va Instagram) – 10 mln.

Monetizatsiya xizmati yoqilishi natijasida O‘zbekistonda mahalliy reklama bozori hajmi oshadi. 2024–yilda reklama bozori 2,1 trln so‘m bo‘lib, 29 foiz raqamli reklamaga to‘g‘ri keladi (20 foiz – tashqi reklama, 51 foiz telereklamalar).

2023–yilda Qozog‘istonda raqamli reklama bozori hajmi 100 mln dollarga oshgan (+30 foiz). Rossiyada YouTube monetizatsiyasi o‘chirilgandan so‘ng blogerlar 20 mlrd rubl (231 mln dollar) zarar ko‘rgan.

Bundan tashqari, mahalliy kompaniyalar YouTube orqali o‘z auditoriyasiga reklama berish imkoniyati ochiladi. Reklamadan tushgan mablag‘ning bir qismi mahalliy blogerlarga qaytadi.

YouTube reklamasi O‘zbekiston auditoriyasiga yoqilmagan. Monetizatsiya yoqilishi orqali O‘zbekiston YIM 0,05-0,1 foizga ko‘payish ehtimoli mavjud. Qozog‘istonda YouTube monetizatsiyasidan olinadigan daromad YIMga nisbatan 0,1 foiz bo‘lgan.

O‘zbekistonda raqamli kontentni monetizatsiya qilish salohiyati

YouTube platformasida rasmiy monetizatsiya imkoniyatlari ochilishi O‘zbekistonda kreativ iqtisodiyot va raqamli tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlarni yaratmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘zbek videoblogerlari tomonidan bir yilda ko‘riladigan umumiy daromad hajmi 30–50 mln dollar atrofida bo‘lishi mumkin.

Yangi kontent yaratuvchilar soni oshib, kreativ sanoat rivojlanadi. Blogerlar va media agentliklar ko‘payib, IT (montaj, video, animatsiya) xizmatlariga talab ortadi. Blogerlarning daromadi oshishi natijasida, ular tomonidan mahalliy bozorga investitsiyalar hajmi oshadi, mahalliy savdo va xizmatlar oshadi.

Ayni paytda mamlakatda 26 mingdan ortiq faol videoblogerlar faoliyat yuritmoqda. Ulardan 1000 nafar katta blogerlar (100 mingdan ortiq obunachi), 5000 nafar o‘rta blogerlar (10–100 ming obunachi) va 20 ming nafar kichik blogerlar (1–10 ming obunachi) hisoblanadi.

Agar 1000 ta ko‘rish uchun o‘rtacha CPM (reklama to‘lovi) 0,8 sent – 1,4 dollar deb olinadigan bo‘lsa va yillik umumiy ko‘rishlar soni 36 milliardni tashkil etsa, jami daromad 28,8–50,4 mln dollar oralig‘ida bo‘lishi mumkin.

Taqqoslash uchun: AQSHda CPM 5–15 dollar, Qozog‘istonda 0,8 sent – 2 dollar atrofida. Bu O‘zbekistonda blogerlik faoliyati bozorining o‘sish salohiyati yuqori ekanini va raqobat darajasi nisbatan pastligini ko‘rsatadi.

YouTube monetizatsiyasi uchun asosiy to‘siqlar

Shaxsiy maʼlumotlarni saqlashga doir. YouTube monetizatsiyasini yoqish uchun asosan shaxsiy maʼlumotlar bazasini (server) O‘zbekistonda saqlash talabi to‘sqinlik qilishi mumkin. Shaxsga doir maʼlumotlar to‘g‘risidagi qonunga asosan, O‘zbekiston fuqarolarining shaxsga doir maʼlumotlari jisman Respublika hududida joylashgan va ro‘yxatdan o‘tkazilgan texnik vositalar hamda bazalarida saqlanishi shart.

Aksariyat xorijiy davlatlarda ham serverlarni mamlakat ichkarisida joylashtirish talabi mavjud bo‘lsa-da, yirik xalqaro IT kompaniyalarga nisbatan talablarni yumshatish va alohida shartnomalar tuzish tajribasi qo‘llanilgan.

Rossiya va Qozog‘istonda shaxsiy maʼlumotlarni mahalliy serverlarda saqlash bo‘yicha qattiq talablar bo‘lsa-da, Google va Meta kabi kompaniyalar bilan murosaga kelib, o‘z serverlarini mamlakat hududida joylashtirish majburiyatini yuklamasdan, shaxsiy maʼlumotlarni himoya qilish bo‘yicha kelishuvlarga erishilgan.

Yevropa Ittifoqida mamlakat tashqarisiga maʼlumotni chiqarish Yevropa singari xavfsiz saqlanish sharti bilan ruxsat beriladi. Hindistonda faqat moliyaviy maʼlumotlarni davlat ichida saqlash talabi mavjud.

Mahalliy maʼlumotlar markazlarini rivojlantirish va mahalliy serverlar talabini yengillashtirish uchun global bulutli xizmatlar (AVS (AWS), Google Cloud, Microsoft Azure) bilan hamkorlikni kengaytirish talab etiladi (Qozog‘iston tajribasi).

YouTube serverlari asosan xalqaro Tier III standartlari asosida ishlaydi. O‘zbekistonda birinchi bo‘lib, 2021–yilda O‘ztelekom Tier III standartlariga asosan bulutli maʼlumotlar markazi qurgan. Tier III standartidagi maʼlumotlar bazasini qurishda har bir mln megavatt uchun o‘rtacha 7–10 mln dollar sarflanadi. YouTube maʼlumotlar bazasi o‘rtacha 5-20 mln megavat bo‘ladi.

Google kompaniyasi jami maʼlumotlar markazlari 33 ta. AQSH (18 ta), Urugvay, Chili, Irlandiya, Niderlandiya (3 ta), Daniya, Finlyandiya, Germaniya, Belgiya, Norvegiya, Buyuk Britaniya, Tayvan, Singapur, Yaponiya davlatlarida Google maʼlumotlar markazlari mavjud.

Mualliflik huquqiga doir. Mualliflik huquqi bo‘yicha qonuniy va amaliy nazorat bo‘yicha kamchiliklar YouTube kontent yaratish bozorining rivojlanishiga taʼsir qilishi mumkin.

Mualliflik himoyasiga oid bir qator muammolar uchramoqda:

• o‘g‘irlangan kontentlarni tarqatish keng tarqalgan. Baʼzi kichik telekanallar va blogerlar tomonidan xorijiy filmlar, musiqalar, sport translyatsiyalarni ruxsatsiz yuklash holatlari kuzatiladi;
• kontent mualliflarining asarlari ruxsatsiz nusxalanib, boshqa kanallarda qayta yuklanishi orqali o‘z kontentini himoya qila olmagan mualliflar motivatsiyasiz qoladi;
• rasmiy litsenziyalangan kontent bozori rivojlanmagan. Masalan, YouTube’dagi musiqalar, filmlar, seriallar uchun rasmiy distribyutorlar yo‘q.

Reklama bozori to‘g‘risida maʼlumotlarga doir. Ochiq maʼlumotlar bazasi va statistika ko‘rsatkichlarida doim yangilanib boradigan reklama bozori ko‘rsatkichlari yetarli emasligi sababli, xalqaro nashrlarda yetarlicha aks ettirilmasligi sababli, YouTube kabi xalqaro kompaniyalar tomonidan maʼlumotlar topish va qaror qabul qilishlarini sekinlashtiradi.

Reklama bozorida shaffoflikni taʼminlash uchun reklama faoliyatini kuzatish raqamli monitoring tizimini joriy etish, qonunchilikni xalqaro standartlarga mos ravishda yangilash, jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, reklama bozoridagi asosiy ko‘rsatkichlar va statistik maʼlumotlarni ochiq holda eʼlon qilish talab etiladi.

O‘zbek audio tiliga doir. YouTube’ning audio anglash algoritmi turli tillardagi so‘kinishlar va taqiqlangan so‘zlarni aniqlash uchun sunʼiy intellekt va mashinaviy o‘rganishga asoslangan bo‘lib, o‘zbek tilining shevalari va lahjalari ko‘p bo‘lgani uchun, algoritmga ushbu tilni to‘g‘ri anglash va modernizatsiya qilishda qiyinchilik mavjud.

YouTube’ning audio tanish algoritmlari tilni to‘g‘ri anglashi uchun katta hajmdagi ovozli maʼlumotlarga muhtoj. Shu sababli o‘zbek tilida sifatli subtitrlar va avtomatik transkripsiya xizmatlarini yaxshilash uchun ochiq maʼlumotlar bazalarini yaratish, davlat teleradiokanallari, ilmiy muassasalar va universitetlar tomonidan o‘zbek tilidagi ovozli maʼlumotlar yig‘ilib, ochiq manbalarga joylashtirish, Google va YouTube bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, YouTube mutaxassislari bilan maxsus treninglar tashkil etish, sunʼiy intellekt va tabiiy tilni qayta ishlash texnologiyalari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish, davlat tilshunoslari o‘zbek tili va shevalarining standart talaffuz va lug‘aviy meʼyorlarini yaratish, blogerlar, podkasterlar va kontent yaratuvchilar uchun grant va subsidiya ajratish orqali sifatli o‘zbek tilidagi kontent hajmini oshirish choralarini ko‘rish zarur.

Xalqaro to‘lov tizimiga doir. Hozirda O‘zbekistonda Visa, MasterCard va UnionPay kabi xalqaro to‘lov tizimlari mavjud bo‘lsa-da, YouTube monetizatsiyasida keng qo‘llaniladigan PayPal, Stripe va boshqa xalqaro to‘lov tizimlari O‘zbekistonda rasmiy ishlamaydi.

O‘zbekistonda PayPal faqat chiqim qilish (xarid) uchun ishlaydi, lekin mablag‘ qabul qilish funksiyasi yo‘q. Mahalliy banklar (valyuta hisob raqami) orqali xalqaro to‘lovlarni qabul qilish mumkin bo‘lsa-da, ularning konversiya stavkalari va qo‘shimcha cheklovlari mavjud.