“Tish pastasining 90 foizini beshta korxona import qiladi”. O‘zbekistonda pardoz va gigiyenik vositalar importi monopollashganmi?

Mamlakatga ayrim turdagi pardoz va gigiyenik tovarlarning katta qismini kam sonli korxonalar import qilmoqda. Bu haqda Raqobat qo‘mitasi o‘rganish o‘tkazilganini xabar qildi. 

Qo‘mita O‘zbekistonda mahalliy mahsulotlar bilan to‘yinmagan ayrim pardoz va gigiyenik vositalar bozorlarini tahlil qilgan. O‘rganishlar 2023-yilgi Milliy statistika va Bojxona qo‘mitalari maʼlumotlari asosida o‘tkazilgan.

Qayd etilishicha, respublikada dezodorant mahsulotlari ishlab chiqaruvchi uchta korxona mavjud. Mazkur turdagi gigiyenik vositalarning 91 foizini ulardan bittasi ishlab chiqargan. 2023-yilgi mahalliy tovarlar hajmi 7,8 mlrd so‘mni tashkil etgan.

Mamlakatda dezodorant importyorlari soni 115 ta. Jami importning 69 foizi beshta korxona hissasiga to‘g‘ri kelgan. Yil davomida ushbu mahsulotdan 27,1 mln dollarlik import qilingan.

Dezodorant bilan bozorning to‘yinganlik darajasi bor-yo‘g‘i 2,4 foiz bo‘lgan. Mahsulot importining 36 foizi Turkiyadan, 28 foizi BAAdan amalga oshirilgan.

Respublikada soch uchun shampun ishlab chiqaruvchi korxonalar soni 32 ta bo‘lib, uchtasiga jami mahsulotlarning 49 foizi tegishli bo‘lgan. Shampun importchilari esa 245 ta. Importning 84 foizi beshta korxona hissasiga to‘g‘ri kelgan.

O‘zbekistonga 43 foiz shampun Turkiyadan, 20 foizi Rossiyadan import qilingan. Mahalliy mahsulot bilan bozorning to‘yinganlik darajasi 36,3 foizni tashkil etgan.

Qo‘mitaning maʼlum qilishicha, mamlakatda tish pastasi ishlab chiqaruvchi to‘rtta korxona mavjud. Shundan uchtasi mahsulotning 71 foizini ishlab chiqaradi.

Mahsulot importyorlari soni 116 ta bo‘lib, xorijdan 90 foiz tish pastalarini beshta korxona import qiladi. 2023-yilda respublikaga jami 21,6 mln dollarlik tish pastalari chet eldan olib kelingan.

Tish pastasi importining 67 foizi Xitoydan amalga oshirilgan. Mamlakatda bozorning mahalliy mahsulot bilan to‘yinganlik ko‘rsatkichi atigi 2,9 foiz bo‘lgan.

Qo‘mita mamlakatda lab makiyaji uchun vositalar ishlab chiqaruvchi korxona soni bitta ekanini qayd etgan. Mazkur mahsulot importyorlari soni esa 70 ta bo‘lib, xorijdan savdoning 49 foiz ulushi beshta korxona hissasiga to‘g‘ri kelgan.

Lablar uchun makiyaj vositalarining 47 foizi Xitoydan keltirilgan. Mazkur bozorning mahalliy mahsulotlar bilan to‘yinganlik darajasi 31,4 foizni tashkil etgan.

O‘zbekistonda yuzni pardozlash uchun upa (pudra) ishlab chiqaruvchi beshta korxona bor. Shundan ikkitasi 97 foiz upalarni ishlab chiqaradi.

Pudra importyorlari soni 54 ta bo‘lib, 86 foiz import beshta korxona izmida bo‘lgan. 2023-yilda mamlakatga 1,7 mln dollarlik upalar import qilingan. Pudralarning 48 foizi Xitoydan xarid qilingan. Mazkur turdagi mahsulot bilan bozorning to‘yinganlik darajasi 13,2 foizni tashkil etgan.

Iqtisodchilar nima deydi?

Mazkur xabarga munosabat bildirar ekan, iqtisodchi Otabek Bakirov “O‘zbekistonda tish pastasi-yu, shampungacha import monopollashtirilgan”, deb yozdi.

“O‘zbekiston bozori nafaqat mahalliy tovarlar va xizmatlar, balki import kanallari ham o‘zaro bo‘lishib, tor doirada taqsimlanib olingan unikal makon hisoblanadi. Uzoqqa emas, hatto Qirg‘iziston va Qozog‘istonga chiqqanda ayni bir tish pastasi yoki shampun O‘zbekistondagidan ancha arzon ekaniga ko‘p marta guvoh bo‘lgan bo‘lsangiz kerak. Buning sababi yana o‘zbekistonliklarni talayotgan, yeb to‘ymas monopoliyalarda. Raqobat qo‘mitasi bozordagi og‘ir reallikni ochib tashlash bo‘yicha navbatdagi ratsional ishga qo‘l urib, ayrim tovarlar importida konsentratsiyasi darajasini o‘rgangan.

Masalan, tish pastasi importining 90 foizi beshta importchi hissasiga to‘g‘ri keladi. Agar antimonopoliya bu korxonalarning iqtisodiy va huquqiy afillangani holatini o‘rganganida, yanayam dahshatli manzaraga duch kelgan bo‘lardi. Yaʼni de fakto tish pastasi importini bir yarimta yoki ikkita kontora nazorat qiladi. Xuddi shunaqa shampun importida import kanallarining 84 foizini, pardozlash mahsulotlari importchining 86 foizini beshta importchi o‘z qo‘liga olgan (bu yerdayam ikki yarimta importchi bor o‘zi).

Tarqatuvchilarga ko‘ra, ayrim importchilarning ulushi 50 foizdan katta. Raqobat qo‘mitasi mazkur importchilarni yanada chuqurroq o‘rganib, boshlangan irodali harakatlarni oxiriga yetkazishi, ularning ustuvor mavqega ega, yaʼni monopolist deb topishi kerak”, deya qayd etgan mutaxassis.

Iqtisodchi Behzod Hoshimov esa Otabek Bakirovning fikrlariga qo‘shilmasligini bildirdi. Uning fikricha, Raqobat qo‘mitasi tarmoqlar iqtisodiyotini tushunishi kerak. Qo‘mita eʼlon qilgan infografikani ko‘rib, bilmagan odam mavjud tarmoq haqida xato fikrga borishi mumkin.

“Masalan, yuqori konsentratsiya demak bu bozorda raqobat cheklanyapti degan xato xulosa qilishi mumkin. Muammo shundaki, konsentratsiya darajasi — isteʼmolchi va bozor nuqtayi nazaridan — ahamiyatsiz raqam. Yana bir muammo shundaki, tovarlarni bir bozorni ichida birlashtirish qiyin. Birinchi masala haqida — konsentratsiya yaxshi raqobat va to‘g‘ri vertikal integratsiya natijasida yuqori samaradorlikka ega korxonalar tomonidan bo‘lishi mumkin.

Deylik, internetdagi qidiruv bozorida Google mutlaq yetakchi, yoki elektron pochta bozorida atigi ikki korxona, Microsoft va Google bozorni 80-90 foiz ulushiga ega. Bu muammomi? Albatta yo‘q. Ular yaxshi korxona bo‘lgani uchun, isteʼmolchilarga yoqqani uchun yuqori konsentratsiyaga ega”, deya fikr bildirgan professor.

Behzod Hoshimov mavzuni tahlil qilarkan, lablar makiyaji uchun vositalar misolida har xil bozor nima ekanini tushuntirishga urindi.

“Ikkita rasm — ikkisida bir qarashda bir xil tovar — raqobat qo‘mitasini atamasi bo‘yicha “lablar makiyaji uchun vosita”. Biri 145 funt, ikkinchisi 2,5 funt. Farqi sal kam 60 barobar. Shu ikki ishlab chiqaruvchi va sotuvchi uchun — bu tovarlar umuman bir xil emas, yaqin ham emas. Bularni isteʼmol qiladiganlar uchun ham bular umuman kesishmaydigan tovarlar.

Lekin hukumatlar tomonidan birlashtiriladigan “tovar turi” kategoriyasida vaholanki bitta. Konsentratsiya hisoblashda bu ikki turdagi tovarni bir deb hisoblab olmaymiz — chunki bular bozor yoki iqtisodiy tarmoq atamasida tamoman har xil bozorlardagi tovarlar. Xuddi shunday ko‘pgina tovar turlarida — asl konsentratsiya aytilganidan ancha yuqori bo‘lishi mumkin, chunki bozorlar segmentlashgan”, deb yozdi u Telegram kanalida

Avvalroq O‘zbekistonga yengil avtomobillar importi keskin qisqargani, bunga yaratilgan sunʼiy to‘siqlar sabab bo‘lishi mumkinligi maʼlum qilingandi.