Bundan 33 yil avval, 1991-yilning 26-dekabr kuni Mixail Gorbachyov SSSRning kuni bitgani va endi u ortiq sovet ittifoqi prezidenti emasligini e’lon qilgan edi. Ushbu hodisa XX asrning eng muhim voqealaridan biri hisoblanadi. “Daryo” sana munosabati bilan SSSRning xotimasi qanday kechganini yodga oladi.
Mixail Gorbachyov 1991-yil 25-dekabrda davlat televideniyesi orqali jonli efirda iste’foga chiqishini e’lon qildi.
“Hurmatli vatandoshlar, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligining tashkil etilishi bilan bog‘liq vaziyat tufayli men SSSR prezidenti sifatidagi faoliyatimni to‘xtataman — deya boshlangandi Mixail Gorbachyovning telemurojaati. — Men erkinlik, xalqlar mustaqilligi, respublikalar suvereniteti, shu bilan bir qatorda, sovet ittifoqini, mamlakat yaxlitligini saqlab qolish tarafdoriman.
Voqealar rivoji esa boshqacha kechdi. Mamlakatni parchalash tarafdorlari ustunlik qildi, men bunga qo‘shila olmayman. Olmaotadagi yig‘ilish va u yerda qabul qilingan qarorlardan keyin ham bu boradagi pozitsiyam o‘zgarmadi. Qolaversa, bunday miqyosdagi qarorlar xalqning xohish-irodasi asosida qabul qilinishi kerakligiga ishonchim komil.
Shunga qaramay, u yerda imzolangan kelishuvlar jamiyatda haqiqiy totuvlikka olib kelishi, inqirozdan chiqish va islohotlar jarayoniga ko‘maklashishi uchun qo‘limdan kelgan barcha ishni qilaman”.
SSSRning qulashi
Ko‘pchilik SSSR parchalanishini Mixail Gorbachyov bilan bog‘laydi. 1985-yilning 11-martida KPSS Markaziy Qo‘mitasi bosh sekretari lavozimini egallagan 54 yoshli siyosatchi sovet ittifoqidagi inqirozli vaziyatni o‘nglash uchun bir qator islohotlar o‘tkazishga urindi, uning bu harakatlari siyosati tarixga “qayta qurish” nomi bilan kirdi.
Biroq tahlilchilarga ko‘ra, bu islohotlar KPSS hokimiyatining zaiflashishi, ittifoq respublikalarida mustaqillikka intilish kuchayishiga olib keldi. Dastlab 1988-yil 16-noyabrda Estoniya, 1989-yilda Litva, Latviya va Ozarbayjon, 1990-yilda esa boshqa ittifoq respublikalari, shu jumladan, O‘zbekiston mustaqillik deklaratsiyasini qabul qildi.
1989-yil 15-fevralda SSSR qo‘shinlarini Afg‘onistondan olib chiqish tugatilib, bu harbiy mojaroga nuqta qo‘yildi. 1990-yilda KPSSning gegemonligiga chek qo‘yilib, unga muxolif bo‘lgan partiyalar tuzishga ham ruxsat berildi. Ularning ayrimlari KPSS bilan raqobatlasha boshladi va mamlakatdagi siyosiy ahvolning murakkablashuviga sabab bo‘layotgan sotsialistik tuzumni, KPSSning davlat hokimiyatiga bo‘lgan monopol huquqini inkor eta boshladi. Ayni paytda KPSSning o‘zida ham 3 oqimga bo‘linish yuz beradi.
Parchalanish jarayonlarini yengish uchun Mixail Gorbachyov ittifoq respublikalari rahbarlariga yangi ittifoq shartnomasini tuzishni taklif qildi. Hujjat yangi konsepsiyani nazarda tutgan: ittifoq tarkibiga kirgan har bir respublika suveren davlat maqomini olishi ko‘zda tutilgan.
1990-yil 24-dekabr kuni xalq deputatlari qurultoyida SSSRni saqlab qolish bo‘yicha umumittifoq referendumini o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. 1991-yil 17-martda saylovchilarning 76,4 foizi ittifoqni saqlab qolish uchun ovoz bergan bo‘lsa, 21,7 foizi bunga qarshi chiqqan. Armaniston, Gruziya, Moldova, Litva, Latviya va Estoniya referendumda qatnashishdan bosh tortgan.
1991-yil 23-apreldan 23-iyulga qadar Novo-Ogarevodagi qarorgohida Mixail Gorbachyov 15 ittifoq respublikaning to‘qqiztasi (RSFSR, Ukraina, Belarus, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Ozarbayjon, Tojikiston, Qirg‘iziston va Turkmaniston SSR) bilan Suveren davlatlar ittifoqini tuzish to‘g‘risida muzokara olib boradi. Shartnomani imzolash 20-avgustga belgilangan edi, ammo 19-avgustga o‘tar kechasi SSSRning bir guruh yuqori martabali rahbarlari Favqulodda vaziyat davlat qo‘mitasini (GKCHP) tuzdilar. Bu amalda davlat to‘ntarishi edi.
O‘xshamagan to‘ntarish
4-avgust kuni Gorbachyov Qrimga dam olish uchun ketadi va qaytib kelganidan so‘ng “Suveren davlatlar ittifoqi” haqidagi shartnoma imzolanishi kerak edi. Yangi ittifoq shartnomasining imzolanishi SSSR parchalanishiga olib keladi deb hisoblagan SSSR vitse-prezidenti Gennadiy Yanayev hamda KGB raisi Vladimir Kryuchkov rahbarligidagi guruh Gorbachyov ta’tilda ekanidan foydalanib mamlakatda favqulodda holat e’lon qilishadi.
Xalqqa o‘qib eshittirilgan bayonotda Mixail Gorbachyov salomatligi yomonlashgani uchun o‘z vazifasini bajara olmasligi, shu sabab mamlakatni 6 oy davomida 8 kishidan iborat kengash boshqarishi, yarim yildan so‘ng esa saylovlar o‘tkazilishi ma’lum qilinadi. Mamlakat hududidagi davlat Favqulodda vaziyatlar qo‘mitasi (ruscha qisqartmasi GKCHP) manfaatiga xizmat qilmaydigan barcha nashrlar vaqtincha faoliyatini to‘xtatadi. Ishlayotgan boshqa nashrlar ham qattiq senzuraga olinadi, kompartiyadan boshqa qolgan barcha partiyalar faoliyati cheklanadi.
Qo‘mita mamlakat nazoratini qo‘lga olishni poytaxt Moskvadan boshlaydi. Ana shunday bir vaziyatda Boris Yelsin katta sahnaga chiqadi va GKCHPning harakatlarini konstitutsiyaga zid deb ataydi va sodir bo‘layotgan voqealar davlat to‘ntarishidan boshqa narsa emasligini ma’lum qiladi. Yelsinning murojaatidan keyin Moskvada 200 mingdan ortiq, Peterburgda 400 mingdan ortiq odam markaziy maydonlarga chiqib GKCHPga qarshi namoyishlarda qatnashadi.
20-avgustdan 21-avgustga o‘tar kechasi Moskvada GKCHPga bo‘ysunuvchi askarlar hamda Kreml himoyasidagi ko‘ngillilar o‘rtasida to‘qnashuv sodir bo‘ladi. 21-avgust kuni SSSR vise-prezidenti Gennadiy Yanayev GKCHPni tarqatib yuborish va uning barcha qarorlarini bekor qilish to‘g‘risidagi farmonni imzolaydi.
21-avgust tongida SSSR mudofaa vaziri Yazov Moskvadagi barcha qo‘shin va texnikalarni shahardan olib chiqishga buyruq beradi. Bu favqulodda vaziyat tugagani ko‘rsatardi. Shu tariqa, sovet ittifoqini saqlab qolish uchun tuzilgan davlat Favqulodda vaziyatlar qo‘mitasi 3 kun o‘tib barbod bo‘ladi. Uni tashkil qilganlar esa hibsga olinib, javobgarlikka tortiladi.
Shundan so‘ng SSSR tarkibida bo‘lgan respublikalar birin-ketin o‘z mustaqilliklarini e’lon qiladi: 24-avgustda — Ukraina, 30-avgustda — Ozarbayjon, 31-avgustda — O‘zbekiston va Qirg‘iziston, qolganlari — 1991-yilning sentyabridan to dekabrigacha.
SSSR prezidentining siyosiy pozitsiyalari zaiflashdi. 1991-yil 24-avgustda Mixail Gorbachyov KPSS Markaziy Qo‘mitasi va SSSR Vazirlar Sovetini tarqatib yuboradi. 1991-yil 2-—5-sentyabrda Moskvada SSSR xalq deputatlarining V qurultoyida “O‘tish davridagi SSSR davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, unga ko‘ra qurultoy o‘zini o‘zi tarqatib yuboradi va barcha davlat hokimiyati SSSR Oliy Kengashiga o‘tkaziladi. 1991-yil 1-dekabrdan boshlab SSSRning barcha vazirliklari va boshqa markaziy davlat organlari tugatiladi.
“Belovej kelishuvi” va Olmaota deklaratsiyasi
1991-yil 8-dekabr kuni Belarusdagi Belovej qarorgohida Rossiya prezidenti Boris Yelsin, Ukraina prezidenti Leonid Kravchuk, Belarus Oliy Kengashi raisi Stanislav Shushkevich tomonidan SSSRni tarqatib yuborish va uning o‘rniga Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi tuzilmasini tuzish haqida hujjatlar imzolanadi. Gorbachyov 1991-yil 25-dekabrdagi telemurojaatida aynan shunga ishora qilgandi.
10-dekabr kuni SSSR prezidenti huzuridagi Muvofiqlashtiruvchi kengashning yig‘ilishi bo‘lib o‘tadi, unda Mixail Gorbachyovning maslahatchilari respublikalarga kuch bilan qarshilik ko‘rsatish befoyda ekanini bildirishadi.
21-dekabr kuni Qozog‘istonning o‘sha paytdagi poytaxti Olmaota shahrida yana 8 respublika — Ozarbayjon, Armaniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston va Moldova kelishuv bitimini imzolaydi.
Yelsin bilan kelishuv
SSSR prezidentligini tark etganini e’lon qilishidan ikki kun oldin Kremlda Mixail Gorbachyov va Boris Yelsin o‘rtasida deyarli 10 soat davom etgan uchrashuv bo‘lib o‘tadi. Unda hokimiyatni Sovet ittifoqi prezidentidan Rossiya rahbariga o‘tkazish jarayoni muhokama qilinadi. Xususan, rahbarlar yadroviy kodlar (“yadro jomadoni”) Yelsinga topshirilishi, shuningdek, Gorbachyovning iste’foga chiqishi shartlarini kelishib olishadi.
1991-yil 25-dekabrda Mixail Gorbachyov AQSH prezidenti Jorj Bush va Germaniya tashqi ishlar vaziri Hans-Ditrix Gensher bilan telefon orqali suhbatlashdi.
Mixail Gorbachyov AQSH prezidentiga ikki soatdan keyin lavozimidan ketishi haqida ommaga ma’lum qilishini aytgan va G‘arb davlatlari MDH va Rossiyani qo‘llab-quvvatlashiga umid bildirgan.
Bundan tashqari, Gorbachyov Bushga yadro qurolidan foydalanish huquqini Rossiya prezidenti Boris Yelsinga o‘tkazayotganini ham ta’kidlagan.
“Siz Rojdestvoni tinchgina nishonlashingiz va bu kecha xotirjam uxlashingiz mumkin. Menga kelsak, Taygada yashirinish niyatida emasman. Men siyosatda, jamoat hayotida qolaman”, deb aytgan Gorbachyov prezident Bush bilan suhbat chog‘ida.
SSSRning so‘nggi kuni
1991-yil 25-dekabr kuni Gorbachyov SSSR Qurolli kuchlari oliy bosh qo‘mondoni vakolatlaridan voz kechish va SSSR prezidenti huzuridagi Mudofaa kengashini tugatish to‘g‘risidagi farmonni imzolaydi. Moskva vaqti bilan soat 19:00 da markaziy televideniye orqali nutq so‘zlagan siyosatchi SSSR prezidenti sifatidagi faoliyatini to‘xtatganini e’lon qildi.
“SSSR prezidenti sifatida so‘nggi bor qarshingizga chiqar ekanman, 1985-yildan buyon bosib o‘tilgan yo‘lga o‘z bahomni bildirishni lozim deb bilaman. Qolaversa, bu borada juda ko‘p qarama-qarshi, yuzaki va noxolis muhokamalar mavjud.
Davlat rahbari bo‘lganimda, mamlakatda nimadir noto‘g‘ri ekanini taqdir menga ayon qildi. Holbuki, yerimiz, neftimiz, gazimiz, boshqa tabiiy boyliklarimiz keragidan-da ko‘proq va Xudo bizni aql-zakovat, iste’doddan qismagan edi. Shunga qaramay, rivojlangan davlatlar xalqidan ancha yomonroq yashayotgandik, tobora ulardan ortda qolib ketayotgandik.
Bu muammolarning sababi allaqachon ayon edi — jamiyat ma’muriy-buyruqbozlik tuzumi changalida bo‘g‘ilib qolgandi, Mafkuraga xizmat qilishga va qurollanish poygasining haddan oshgan dahshatli yukini ko‘tarishga mahkum edi.
Qisman islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan barcha urinishlar birin-ketin muvaffaqiyatsizlikka uchradi, bunday natijasiz harakatlar ko‘p bo‘ldi. Mamlakat istiqbolini yo‘qotdi. Endi bunday yashash mumkin emas. Hamma narsani tubdan o‘zgartirish kerak” deya murojaat qilgandi Gorbachyov SSSR prezidenti sifatidagi so‘nggi nutqida.
Siyosatchi xalqqa yo‘llagan videomurojaatida sovet ittifoqini boshqargan davridagi islohotlari ortidan nimalarga erishilganini birma-bir sanar ekan, bu o‘zgarishlar katta kuch talab qilgani, ularga shiddatli bahs va kurashlar orqali erishilgani, davlat va partiya boshqaruvidagi yangilikni xush ko‘rmaydigan qadimchilar, hamma narsa eskichasi qolishi tarafdori bo‘lgan konservatorlar qarshiligini yengish oson bo‘lmaganini ta’kidlagan.
“So‘nggi yillarda erishilgan demokratik yutuqlarni saqlab qolish men uchun hayotiy ahamiyatga ega. Har qanday sharoit va har qanday bahona bo‘lmasin, ulardan yuz o‘girib bo‘lmaydi. Aks holda, barcha umidlar dafn etiladi.
Bularning barchasi haqida men ochiqchasiga va boricha gapiryapman. Bu mening ma’naviy burchim. Yangilanish (ya’ni qayta qurish — tahr.) siyosatini qo‘llab-quvvatlagan, demokratik islohotlarni amalga oshirishda ishtirok etgan barcha fuqarolarga bugun o‘z minnatdorchiligimni bildiraman.
Men yuragimda hadik bilan, shu bilan birga, donishmandligingiz va qat’iyatingizga ishonch va umid bilan lavozimimni tark etmoqdaman. Biz buyuk tamaddun vorislarimiz, endilikda u yangi zamonaviy va munosib hayot tarziga aylanishini ta’minlash barchamizning qo‘limizda.
Shu yillar davomida adolatli va xayrli ish yo‘lida men bilan birga bo‘lganlarga chin dildan minnatdorchilik bildiraman. Albatta, ba’zi xatolarning oldini olish va ko‘p narsalarni yaxshiroq qilish mumkin edi. Ammo ishonchim komilki, bizning umumiy sa’y-harakatlarimiz, ertami-kechmi, o‘z samarasini beradi, xalqlarimiz farovon va demokratik jamiyatda yashaydi. Barchangizga eng yaxshi tilaklarimni tilayman”, deya SSSR aholisi bilan jonli efirda xayrlashgan Mixail Gorbachyov.
Soat 19:38 da telemurojaat tugashidan oldin Kremldan SSSR davlat bayrog‘i tushiriladi va Rossiya Federatsiyasining davlat bayrog‘i ko‘tariladi.
Shu tariqa SSSR to‘liq parchalanib ketdi. Rossiya SSSRning xalqaro tashkilotlardagi vorisi etib belgilandi va sovet ittifoqining barcha qarzlarini to‘lash va aktivlariga egalik qilish vakolatini oldi.
Izoh (0)