Ekologlar: “Rog‘un GESni maksimal balandlikda qurish xavf tug‘diradi”

Ekologlar Tojikistondagi Rog‘un gidro elektr stansiyasini (GES) balandlikda qurmaslikni so‘radi. Aks holda bu qo‘shni respublikalar aholisiga ham xavf soladi. “Chegara bilmas daryolar” xalqaro ekologik koalitsiyasi Jahon banki direktorlar kengashi a’zolariga bu borada hisobot yo‘lladi.

Hisobot mualliflariga ko‘ra, Vaxsh daryosidagi Rog‘un GES qurilishini yakunlashda Tojikiston energetikasining rivojlanish yo‘llari va uning tabiat hamda jamiyatga ta’sirini sinchkovlik bilan tahlil qilish zarur. Buning yordamida loyihani samarali yakunlash, balandligi 335 metr bo‘lgan to‘g‘onni qurishda 6,4 milliard dollarlik sarmoyani oqilona sarflash mumkin.

To‘g‘on balandligi muammoni hal qilmaydi

Ekologlar fikriga ko‘ra, agar Rog‘un GES dunyodagi eng baland to‘g‘on sifatida qurilsa, u mavjud asosiy muammolarni hal qilmaydi. Jumladan, Tojikistonda elektr energiyasi uzilishlari kamida 2036-yilgacha davom etadi. Shuningdek, maksimal hajmdagi suv ombori qurilishi ekologik xavflarni oshiradi, bu esa YUNESKOning “Tigrovaya Balka” davlat qo‘riqxonasi to‘qayzor o‘rmonlariga, Vaxsh daryosidagi yo‘qolib borayotgan osyotr baliqlarining oxirgi populyatsiyasiga hamda Tojikiston, O‘zbekiston, Turkmaniston va Afg‘onistondagi 7 milliondan ortiq odamga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu hududlar aholisi o‘zlarining farovonligi uchun sug‘orma dehqonchilikka tayanadi.

Balandligi pastroq to‘g‘on ko‘proq foyda keltiradi

Hisobotda ta’kidlanishicha, mablag‘larni balandligi pastroq bo‘lgan to‘g‘on qurilishiga sarflash va tejab qolingan mablag‘larni quyosh energiyasiga yo‘naltirish orqali salbiy oqibatlarni kamaytirish mumkin. To‘g‘on balandligini 70 metrga qisqartirish 40 mingga yaqin odamni ko‘chirish zaruratini oldini oladi. Bu hozirgi rejalashtirilgan ko‘chirish hajmining uchdan bir qismiga teng.

“Chegarasiz daryolar” koalitsiyasining dastlabki baholashlariga ko‘ra, quyosh energiyasini rivojlantirish va Rog‘un GESni kichikroq hajmda qurish orqali 2030–2031-yillarga kelib, qishki elektr tanqisligini to‘liq bartaraf etish mumkin. Bu yondashuv Tojikistonning energetika tizimini kuchaytirib, iqtisodiy va ekologik xavflarni kamaytiradi hamda iqlim o‘zgarishlariga moslashuvchanligini oshiradi.

Rog‘un GES yoxud Tojikistonning “asr loyihasi”

Rog‘un GES Dushanbedan 110 km uzoqlikda Vaxsh daryosida joylashgan bo‘lib, mintaqadagi eng yirik inshoot hisoblanadi. Uni qurish 1976-yilda boshlangan, ammo SSSR parchalanganidan so‘ng qurilish to‘xtatib qo‘yilgandi. Keyinchalik Tojikiston o‘z mablag‘lari hisobidan va xalqaro jamg‘armalar hamda tashkilotlarning mablag‘larini jalb qilgan holda, loyihada ko‘zda tutilgan 600 MVt quvvatga ega GESlarni qurish bo‘yicha ishlarni davom ettirdi.

6 ta agregatdan hozircha ikkitasi ishga tushirildi. Uchinchisi 2025-yilda ishga tushirilishi rejalashtirilgan. 335 metr balandlikdagi gidroelektr to‘g‘oni dunyodagi eng baland to‘g‘on bo‘ladi.

Mirziyoyev Rog‘un GES qurilishiga xavotir bildirgandi

2016-yil O‘zbekiston bosh vaziri Shavkat Mirziyoyev tojikistonlik hamkasbi Qohir Rasulzodaga Tojikistonning Rog‘un GESni qurish rejasiga nisbatan xavotir bildirilgan maktub yuborgandi. Unda ulkan GES majmuasi qurilishi uchun tanlangan maydonning seysmikligi Rixter shkalasi bo‘yicha 9−10 ball bo‘lgan tog‘ hududida ekani ta’kidlangan.

“Tojikiston hukumati mamlakat energiya taʼminotidagi mushkul muammolarni Tojikiston hududidagi ko‘p sonli daryo va suv manbalaridan foydalangan holda kichik va o‘rta GESlar qurish yo‘li bilan hal etishi mumkin deb hisoblashga barcha asoslarimiz bor. Bizga maʼlumki, bunday istiqbolli dastur Tojikistonda allaqachon amalga oshirilmoqda”, deyilgan maktubda.

O‘z navbatida, ekspert Rog‘un GES qurilishida O‘zbekistonning xavfsirashlari va xavotirlariga quloq tutishga chaqirgan. Jumladan, “Markaziy Osiyo suv-energetika manbalari va suvdan foydalanish muammolarini tadqiq qilish instituti” xalqaro jamoatchilik fondi eksperti Zulfiya Marat tegishli fikrni bildirgan.

“Yirik GESlarni mintaqadagi yaqin qo‘shnilar ishtirokisiz qurish faqat nizo potensialining o‘sishiga olib keladi, bu turli ekstremistik kuchlarning rivojlanishi ehtimoli bor bo‘lgan sharoitlarda o‘ta xavfli. Elektr energiyasi sotuvidan tushadigan hech qanday ehtimoliy daromad ahil qo‘shnichilik aloqalari o‘rnini bosa olmaydi”, degan Zulfiya Marat.