Yaqinda Tarix instituti direktori Azamat Ziyoning bir suhbatda Qutayba ibn Muslim haqida bildirgan fikrlari turli bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. U so‘zlariga isbot tariqasida Imom at-Tabariyning “Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi” kitobini keltirgan. Xo‘sh, olimning aytgan so‘zlarida qanchalik asos bor? Islom tarixini o‘rgangan boshqa olimlar Qutayba ibn Muslim haqida qanday fikrda? Qutayba ibn Muslim aslida qanday shaxs bo‘lgan?
“Daryo” ushbu savollar bilan “Hasanboy” masjidi imom-xatibi Hasanxon Yahyo Abdulmajid va tarixchi Eldar Asanovga yuzlandi.
Azamat Ziyoning aytgan so‘zlarida qanchalik asos bor?
Eldar Asanov, tarixchi:
— Azamat Ziyoni tanqid qilayotganlarning tanqidida ham ma’lum bir asoslar bor. Ular Azamat Ziyoni xolis bo‘lmaganlikda ayblamoqda. Biroq tanqidchilarning o‘zi ham xolis emas. Ular Qutayba ibn Muslimni oqlashni va maqtashni istamoqda. Aslida bu ham noxolislik. Tarix, fan o‘laroq, yaxshi yoki yomon degan mezonlar bilan ishlamaydi. Tarixchi “bu yaxshi, bu yomon”, degan xulosani berishi kerak emas. U faqat faktlarni o‘rganib, bir shaxsni tarixda qoldirgan izi natijasida rivojlanish yoki tanazzul bo‘lganini aytishi kerak. Tarixchidan bundan ortig‘ini talab qilishga hech kimning haqqi yo‘q!
Agar tarixchi bu mezonlardan chiqib ketsa, u tarixchiga emas, balki publitsistga aylanib qoladi. Azamat Ziyo o‘z chiqishida publitsist nuqtayi nazaridan gapirdi. Shuni unutmaslik kerak, tarix fani boshqa, publitsistika va milliy tarix boshqa! Azamat aka ko‘proq milliy tarix bilan shug‘ullangan. Milliy tarix — ma’lum maqsad uchun o‘tmishdan yulib olingan voqealar hisoblanadi. Uning maqsadi — jamiyatni millat o‘laroq tarbiyalash. Shuning uchun milliy tarix ilmiy tarix bo‘la olmaydi. Lekin shu bilan birga milliy tarixni kerak emas deb bo‘lmaydi.
Azamat Ziyoning aytgan so‘zlarida ham asos bor. Chunki Qutayba rostdan ham qurol bilan kelgan va urush qilgan. Bu fakt. Buni yozma va arxeologik manbalar tasdiqlaydi! Lekin Qutayba ibn Muslimga jallod va qonxo‘r deb baho berish, bu faqat hissiy baho hisoblanadi. U kishi o‘z davrining odami bo‘lgan. O‘rta asrlarda hamma shunday urushlar ichida yashagan. Ya’ni urush u davr uchun normal holat bo‘lgan. Biz hozir XXI asrda, ya’ni tinchlik zamonida yashamoqdamiz. Biz uchun tinchlik odatiy hol va aynan shuning uchun urushni biz yomon deb o‘ylaymiz. Lekin bugungi axloqimizdan kelib chiqib Qutaybani oqlash ham kerak emas.
“Bundan 150 yil oldin turkistonliklar Qutaybani urush bilan kelganini normal qabul qilgan. Chunki u vaqtlarda urush tirikchilikning asosiy manbasi hisoblangan. Bugun biz biznes va zavodlardan cheksiz foyda olishimiz mumkin. Lekin u vaqtlarda urush va savdodan boshqa daromad manbasi bo‘lmagan. Inson huquqlari va odamni hayoti XX asrning mahsuli. Buni to‘g‘ri tushunishimiz kerak”, dedi tarixchi Eldar Asanov.
Hasanxon Yahyo Abdulmajid, “Hasanboy” masjidi imom xatibi:
— Bismillahir rohmanir rohiym! Tarixda o‘tgan shaxslarga bugungi ko‘z bilan baho berib bo‘lmaydi. Bu narsani tarixchi olimlar juda yaxshi bilishi kerak. Qutayba ibn Muslim haqida u kishi aytgan ta’rif voqealikka zid. Masalan, Ikkinchi jahon urushi (1939-1945)da qatnashgan insonlar shu vaqtgacha taqdirlanib kelinadi. Aslida urushda nima uchun askar taqdirlanadi? Albatta, qahramonlik, jasorat ko‘rsatgani uchun. Lekin ikkinchi tomondan qarasangiz ular ko‘p odam o‘ldirayotgani uchun taqdirlanayotgan bo‘ladi.
Qutayba ibn Muslim fiqh ilmini juda yaxshi bilgan. Notiq inson bo‘lgan. Shuning uchun askarlari, hatto turklarning ko‘pi u kishini yaxshi ko‘rgan. To‘g‘ri, Qutayba ibn Muslim jangchi inson bo‘lgan. Biroq shu bilan birga ilm ahliga hurmati baland bo‘lgan va o‘zi ham ilmga qiziqqan.
Azamat Ziyo o‘z gaplariga asos sifatida at-Tabariyning “Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi” asarini keltirgan. Uning kitobida Qutayba ibn Muslim haqida yana qanday ma’lumotlar uchraydi?
Hasanxon Yahyo Abdulmajid:
— Imom Tabariy muhaddis, mufassir, tarixchi, islom olamidagi yirik allomalardan biri bo‘lgan. Islom ulamolari yozgan kitoblarni o‘rganishning o‘z qoidalari bor. Mening bilishimcha, islom tarixini o‘rganishda asl manbalarga murojaat qiladigan tarixchi yo‘q. Imom at-Tabariyning kitoblarini o‘qigan insonlar asl manbani o‘qiganmi? Agar ular Tabariyni kitob yozish borasidagi aytgan qoidalarini inobatga olganida, natija bunday bo‘lmas edi. Imom at-Tabariy “Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi” kitobining muqaddimasida o‘quvchiga xitob qilib shunday deydi:
“Bizni bu kitobimizni o‘qiydigan o‘quvchi bilsinki, men yozgan tarixiy voqealarimga o‘z fikrimni qo‘shmasdan yozdim. Eshitganlarimni yozdim, o‘quvchining o‘zi bu xabarlarni tahlil qilib olsin”.
Shuning uchun ham u kishi o‘z kitoblarida bir-biriga zid bo‘lgan xabarlarni keltiradi. Imom at-Tabariy o‘zi keltirgan rivoyatlarga kamdan kam munosabat bildirgan. Doim u kishi bu xabarni falonchidan eshitdim deb, xabarni o‘zini yozib ketgan. Dastlab, hadis va tarixga oid xabarlar qog‘ozga tushirilganida, tahlil qilinmagan. Tabariy bir insondan eshitdim deb yozib ketavergan. Lekin u odam kim? Manbani ishonchli ekanligiga to‘xtalmaydi.
Eldar Asanov, tarixchi:
Qutayba ibn Muslim faqatgina bizni mintaqa uchun ahamiyatli shaxs hisoblanadi. Bo‘layotgan bahslar bahonasida uning rolini oshirib yubormaslik kerak. U xalifalik miqyosida unchalik yirik shaxs bo‘lmagan. Qutayba yashab o‘tgan davrda qanchadan qancha buyuk insonlar o‘tgan. Masalan, uning o‘zi Iroq noibi al-Hajjoj ibn Yusufga bo‘ysungan. Shuning uchun Qutayba ibn Muslimga keskin katta rol berilmagan.
Imom at-Tabariy o‘z kitobida hamma narsani boricha yozib ketgan. Ya’ni falon joyda qon to‘kildi, faloncha odam o‘ldi, deb yozgan. Bu o‘sha davr uchun normal holat bo‘lgan. Mana shu narsani biz unutmasligimiz kerak. Agar hozirgi axloqimiz bilan baho bersak, u davr odamlarini tushunmasligimiz mumkin.
— Movarounnahr hududida islomning yoyilishi borasida ham turlicha qarashlar mavjud. Aslida bu hududlarda islom qanday yoyilgan?
Hasanxon Yahyo Abdulmajid:
— Ayrim manbalarda Qutayba ibn Muslim kelgach, bu yerdagi xalqlarni pul bilan musulmon qildi, degan iddaoni qilishadi. Emishki, masjidga kirgan odamlarga 3-4 tanga berilgan va odamlar shuning uchun islomni qabul qilgan. Manba sifatida Imom Tabariy va Ibn Kasirning kitoblarini keltirishadi. Man shu rivoyatlarni topib o‘rgandim. Talqin umuman boshqa bo‘lgan. Bu yerda insonlarga pul berilmagan, shunchaki dinga kirgani uchun tortiq qilingan. Aslida ular chin qalbdan musulmon bo‘lishgan. Hozir ham bir inson iymon keltirib musulmon bo‘lsa, xursandchilik qilib bir to‘n kiydiramiz. Shunga o‘xshab ozgina sovg‘a berilgan.
Nima, odamlarni kuch bilan dinga kiritsa bo‘lmasmidi? Masalan, kommunistlar bir kishini xonaga olib kirib “xudo bormi yoki yo‘q” deb so‘roq qilib, bor degan barchani qatag‘on qilgan. Shunday qilsa bo‘lmasmidi, axir qo‘lida kuch bor edi? Islomda bunday uslub bo‘lmagan!
Yana bir rivoyatni ham noto‘g‘ri talqin qilishadi. Emishki, Qutayba ibn Muslim bir kuni odamlarning but-sanamlarini yig‘ib, yoqib yuborgan. Agar shu rivoyatning asl manbasiga murojaat qilsangiz, o‘sha voqeadan oldin jang bo‘lgan. Qutayba jangda o‘lja sifatida qo‘lga tushgan bud-sanamlarni yoqib yuborgan. Chunki bud-sanam musulmon kishiga mulk bo‘lmaydi. Shuning uchun yoqib yuborilgan.
Azamat Ziyo aytgan kalla olish voqeasiga o‘xshash bir voqea Qutayba ibn Muslim Poykant shahriga kelganida sodir bo‘lgan. Menimcha, u kishi shu voqeani nazarda tutgan bo‘lsa kerak? Dastlab Qutayba Poykant aholisi bilan sulh tuzib, ularga o‘z ukasini amir qilib qoldiradi. Shundan bir qancha vaqt o‘tgach, Qutaybaga xabar yetadiki, Poykant aholisi sulhni buzib, Qutayba qoldirgan odamlarni o‘ldirib yuborgan bo‘ladi. Ana shundan keyin Qutayba shahar aholisi bilan qayta jangga kirib, asir tushganlarni o‘ldiradi. Qadimdan asir olingan insonlarni taqdiri urush olib boruvchi odamga havola bo‘lgan.
Eldar Asanov:
— Qutayba ibn Muslimni bosqinchi va qonxo‘r deyish Sovet Ittifoqi davridan qolib ketgan. Buni ikkita sababi bor. Birinchisi — marksizmda oddiy ishchilar sinfi ichki ekspluatatorlar va tashqi ekspluatatorlarga qarshi kurashishi kerak. Ichki ekspluatatorlar — bular shohlar va feodallar. Tashqi ekspluatatorlar esa bosqinchilar. Sovet mafkurasiga ko‘ra, ularga qarshi hamisha mardonavor kurashish kerak. Shunday bo‘lganini isbotlash uchun esa tarixdan misollar keltirilgan. Bunga misol sifatida ahamoniylar, mo‘g‘ullar va arab bosqini keltirilgan. Lekin ruslar tilga olinmagan. Ularga qarshi kurashgan qahramonlarni esa terib-terib olib chiqilgan. Ayni shu vaqtda Muqanna qahramon sifatida ko‘tarilgan.
Arablar turkiy xalqlarni bo‘ysundira olmagan. Turkiy xalqlar 100 yil davomida arablarga qarshilik qilgan. 751-yilda Talas jangida arablar Xitoy qo‘shinlarining ustidan g‘alaba qozonganidan keyin qarshi tomon Movarounnahr arablarga tegishli ekanligini tan oladi. Undan keyin musulmon voizlari turk dashtlariga borib, qabilalarni islomga targ‘ib qila boshlaydi. Ayrim turk xoqonlari islom dinini qabul qiladi. Shundan so‘ng turklar islomni himoya qiladigan asosiy kuchga aylanadi. Misol uchun, Sotuq Bug‘roqxon Abdulkarim katta avliyo zot hisoblanadi. U kishi islomni qabul qilib, turkiy xalqlarda keng yoygan va ilk musulmon turk davlatini yaratgan shaxs hisoblandi. Menimcha, shunday shaxslarni ko‘proq olib chiqqanimiz yaxshi.
Suhbatning to‘liq variantini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasida tomosha qilishingiz mumkin.
Sardor Ali tayyorladi
Izoh (0)