"Samarqand" atamasi qanday paydo bo‘lgan va u nimani anglatadi?

"Buxoro yoxud Movarounnahr" telegram kanalida Samarqand shahri nomining kelib chiqish tarixi haqida qiziq ma’lumot e’lon qilindi.

"Qadimgi yunon manbalarida bu shahar Marakanda (Maracanda), xitoy manbalarida esa Kan va Samouszyan (Katta shahar) shaklida qayd etilgan. Sug‘d tilidagi manbalarda uning nomi "smarkanu" shaklida qayd etilgan.

Tarixiy manbalarda Samarqand shahrining nima sababdan bunday atalishi haqida turlicha talqinlar mavjud.
Abu Rayhon al-Beruniy va Mahmud Koshg‘ariy ma’lumotiga ko‘ra, bu shaharning nomi qadimgi turkiy tillardagi semiz va kand so‘zlaridan iborat bo‘lib, "semiz shahar", ya’ni "katta shahar" ma’nosini bildiradi. Ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixoning yozishicha, Samarqand (Samarkant) shahrida hamma narsa mo‘l-ko‘l bo‘lgan. Shuning uchun uni Simeskant (Simeskant) – "boy qishloq" deb ataganlar.

Ularning tilida simes so‘zi "katta", kant esa "qishloq" ma’nosini bildirgan. Mahmud ibn Vali va Xofizi Abrularning yozishicha, Samarqand nomi bu shaharga asos solgan qadimgi Yaman podshohi Samar ibn Afriqish ismidan olingan. Abu Tohirxo‘jaga ko‘ra Samar ismli turk xonining ismi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. XIII asrda chizilgan Yevropa xaritalarida Xazar mamlakatida Samarcha yoki Samarcan nomli shahar qayd etilgan. O‘rta asrlarda G‘arbiy O‘rol tog‘ yonbag‘irlarida oqib o‘tgan daryo ham Samar yoki Samur deb atalgan.

Istaxriy ham Samarqandning bir darvozasida ximyoriy tilida  "Samarqanddan San’ogacha ming farsax" degan yozuvni ko‘rganini aytadi. Ammo isyon yuz berib, darvoza yoqib yuboriladi va darvozani Abu Muzaffar Muhammad ibn Luqmon ibn Nasr ibn Ahmad ibn Asad uni qaytadan yozuvsiz tiklaydi.

"Tarixi tabariy"da yozilishicha, Samar degan bir xon shahar soldiradi. Bu shaharga eng avval "qand" nomli turk qavmi kirib o‘rnashadi. Shuning uchun shahar "Samarqand" deb ataladi. "Tarixi Bal’amiy"da Samarqand etimologiyasi xususida shunday ma’lumot bor: "Ba Xuroson omad va az on ҷo ohangi Turkiston kard, ki ba zamini Turk shavad ba haddi Chiniston, to in pisarro, ki Hasson firistoda bud, yorӣ kunad. Shammar ba Samarqand omad. Va on vaqt Samarqandro az Chiniston doshtandӣ. Va Samarqandro 
hisorhoye ustuvor budӣ. On hisorho bikushod va bisyor bikushtu shahr vayron kard va ba nomi xesh kard. Va pesh az on nome digar bud. Pas mardumon shahr obod kardand va inro ba porsӣ Samarkand nom kardand. Va "kand" ba zaboni turk "shahr" buvad. Va chun ba arabӣ gardonidand, Samarqand guftand). 

Buning mazmuni quyidagicha: 

"Xurosonga keldi va u yerdan Hasson yuborgan bu o‘g‘ilga yordam berish maqsadida Turkistonga - Chinistongacha bo‘lgan turk yeriga yo‘naldi. Shammar Samarqandga keldi. Samarqand mustahkam qal’alardan edi. U qal’alarni zabt etdi va ko‘p o‘ldirib shaharni vayron qildi. Uning (Samarqandning) oldingi ismi boshqacha edi. So‘ng odamlar shaharni obod qildilar va bunga forschada Samarkand deb nom berdilar. "Kand" turkchada "shahar" demakdir. Buni arabchaga o‘girib, Samarqand deb nomladilar".

Demak, bundan xulosa shuki, Samarqand turkcha so‘z bo‘lib, boy, katta shahar ma’nolarini anglatadi", — deyiladi telegramdagi postda.