Quyida o‘z g‘oyalari yordamida moliyaviy jihatdan ham muvaffaqiyatga erishgan kashfiyotchi ayollar haqida ma’lumot beramiz. Ular dunyoni yaxshi tomonga o‘zgartiradi va boshqa qizlarga o‘rnak bo‘ladi.
Laura Bokkanfuzo: robot-repetitor
Laura Bokkanfuzo san’at va falsafaga qiziqadi. U Jorj Meyson universitetining san’at bakalavri yo‘nalishini tamomlagan, ammo kelajak kompyuter texnologiyalarida ekanligini tushunib yetadi va Bowling Green State universitetida kompyuter fanlari bo‘yicha magistrlik darajasini oladi. Ayol Janubiy Karolina universitetida doktoranturada o‘qishni davom ettiradi, shu yerda 2013-yilda kompyuter fanlari bo‘yicha falsafa doktori ilmiy darajasini oladi. U inson va kompyuterning o‘zaro ta’siri muammolari, shuningdek, sun’iy intellekt sohasidagi tadqiqotlarga qiziqadi. U Yel universitetining Bolalar o‘quv markazida tadqiqot olib boradi va u yerda yangi materialni o‘rganishni rag‘batlantirish bilan bog‘liq muammolar ustida ishlaydi. Uning asosiy e’tibori bolalar va o‘smirlarga, shu jumladan, DEHB va autizmga chalinganlarga qaratiladi. Laura boladagi stress darajasi va ta’lim jarayonining individual moslashuvi o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganadi. So‘nggi yillardagi eng shov-shuvli ixtirolardan biri — robot-repetitor g‘oyasi shunday paydo bo‘ladi.
2016-yilda tadqiqotchi ijtimoiy va aloqa muammolari bo‘lgan bolalarni robotlar yordamida o‘qitishni taklif qilgan, biroq bunday robotlar hali yaratilishi kerak edi. Keyin Laura muammoni o‘rganishda davom etar ekan, loyiha ustida ishlash uchun psixolog, shifokor, sotsiolog va o‘qituvchilarni jalb qiladi — Van Robotics deb nomlangan startap shunday tug‘ilgan. Ikki yil o‘tgach, birinchi ABii — katta-katta ko‘zli va yorqin tabassumli robot yaratiladi.
Kichik yordamchi bolalarning xatti-harakatlarini tahlil qilish va ta’lim tezligini individual bolaning ehtiyojlariga moslashtirish orqali ularga matematika, o‘qish va ijtimoiy munosabatlarni o‘rgatadi. Lauraning so‘zlariga ko‘ra, robot tarbiyachi bolalar uchun haqiqiy do‘stga aylanadi. Maktab guruhlarida esa o‘qituvchi va o‘quvchilarga aniq mavzular ustida ishlash kerak bo‘lganda yordam beradi. Repetitor robotning narxi — 1,5 ming dollar. Qo‘shma Shtatlarda ota-onalar farzandlari uchun mazkur yordamchini sotib olishga tayyor. Yaqinda o‘rta maktab uchun ham ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, birinchi qadam sifatida bolalarga robotni o‘zlari yig‘ishlari taklif etiladi.
Startap tezda muvaffaqiyatli biznesga aylandi. Time jurnali robot tarbiyachini 2020-yilning 100 ta eng yaxshi ixtirolaridan biri deb topdi.
Marianna Ivanova: ko‘z DNK diagnostikasi
Oftalmic kompaniyasi tibbiyot fanlari nomzodi, katta tajribaga ega oftalmolog Marianna Ivanova tomonidan yaratilgan Rossiya startapidir. 2008-yilda shifokor unga va hamkasblariga irsiy ko‘z kasalliklari bilan og‘rigan bemorlar tez-tez murojaat qilishlarini payqaydi. Ammo u vaqtda avloddan avlodga o‘tishi mumkin bo‘lgan retinal distrofiya, glaukoma, katarakta va boshqa o‘nlab ko‘z kasalliklarini aniq tashxislash imkonini beradigan genetik testlar yo‘q edi. O‘sha paytda Rossiyada faqat ikkita laboratoriya maxsus testlarni o‘tkazgan, shuning uchun ko‘z DNK diagnostikasi uchun alohida testlarni yaratish g‘oyasi paydo bo‘ladi.
Brend tibbiyot mutaxassislari orasida og‘zaki targ‘ib qilinadi. Oftalmic 60 ga yaqin testlarni taklif qiladi — ularning narxi 5 dan 80 ming rublgacha. Boshqa laboratoriyalar ham Marianna Ivanovaning ishlanmalariga qiziqish bildiradi. Shunday qilib, biotibbiyot xoldinglardan biri olimani o‘z ehtiyojlari uchun oftalmologik DNK testlarini yaratishga taklif qiladi.
Mariannaning startapi hozircha yuqori daromad keltirmadi. Ammo u allaqachon Rossiyada yuqori ixtisoslashgan DNK diagnostikasining kashfiyotchilaridan biriga aylandi.
Emmanuel Sharpentye va Jennifer Daudna: genlarni tahrirlash
Emmanuel Sharpentye Pyer va Mari Kyuri universitetida biokimyo, genetika va mikrobiologiya bo‘yicha tahsil olgan, keyinchalik u mikrobiologiya bo‘yicha doktorlik darajasini oladi. U dunyoning turli muassasalarida ishlagan, Yevropa va AQSHdagi biotibbiyot laboratoriyalarini boshqargan. Hamkasblari uni “ko‘chmanchi” deb ham atashadi. U turli mamlakatlar va universitetlarga borib, ham sayohat, ham yangi ilmiy kashfiyotlar qiladi. 2011-yilda u biokimyogar Jennifer Daudna bilan ilmiy konferensiyada tanishadi. Garvard tibbiyot fakultetida biokimyo bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasini olgan Jennifer RNK (ribonuklein kislotasi, genetik ma’lumotni kodlovchi asosiy makromolekulalardan biri)ni tadqiq qilardi.
Shundan so‘ng olimalar CRISPR Cas9 bakterial immun tizimining mexanizmlarini va uning genomni tahrirlash uchun modifikatsiyalarini o‘rganishni boshlaydi. Ma’lum bo‘lishicha, Cas9 oqsili DNK qo‘sh spiralida nuqta uzilishlarini yaratish uchun ishlatilishi mumkin, ya’ni genetik kodni qaychi bilan kesish mumkin. Bu genlarni tahrirlash uchun yangi imkoniyatlarni ochadi.
2012-yilda olimalar genlarni tahrirlash usullarini taklif qiladi va jamoatchilik e’tirofiga sazovor bo‘ladi. 2020-yilda Emmanuel Sharpentye va Jennifer Daudna kimyo bo‘yicha Nobel mukofotiga loyiq ko‘riladi.
Ular ishlab chiqqan texnologiya saraton va boshqa ko‘plab irsiy kasalliklarni davolashda yordam beradi. Genetik tahrirlash imkoniyatining o‘zi nafaqat tibbiyot sohasida, balki qishloq xo‘jaligida ham ulkan istiqbollarni ochadi.
Emmanuel Sharpentye 2013-yilda samarali davolash usullarini ishlab chiqadigan CRISPR Therapeutics biotexnologiya kompaniyasiga asos soladi. Uch yil davomida kompaniyaning har bir aksiyasi deyarli o‘n baravarga ko‘tariladi. 2014-yilda u ilmiy kashfiyot natijasida olingan asosiy patentlar portfeliga dunyo bo‘ylab kirish huquqini beruvchi ERS Genomics startapiga asos soladi.
Sharpentyening hamkasbi Jennifer Daudna Caribou Biosciences startapini yaratgan, keyinchalik ixtironi tijoratlashtirish uchun yana uchta startap ishlab chiqishda ishtirok etgan.
Emmanuel va Jennifer ko‘plab ilmiy mukofotlarga sazovor bo‘lgan. Ularning kashfiyoti inqilobiy, o‘zlari esa yangi kelajakning kashshoflari deb ataladi. Hozir ikkisi ham loyihalar ustida ishlamoqda — ular ishlab chiqqan texnologiyadan saraton, diabet va OIVni davolashda foydalaniladi.
Donna Striklend: lazerli ko‘z jarrohligi
Bu ayol millionlab odamlarga ko‘rish qobiliyatini tiklash imkoniyatini berdi. Donna Striklend AQSHning Rochester universiteti professori Jerar Muru rahbarligida lazer fizikasini, aniqrog‘i, lazer impulslarini kuchaytirish va ularning keyingi siqilishini o‘rgangan.
Ko‘pgina ilmiy-tadqiqot institutlari yillar davomida bu muammo bilan kurashmoqda. Muammoni hal qilish g‘oyalari og‘zaki aytilsa-da, hech kim amalda natijalarga qanday erishishni bilmasdi. Ammo hali 25 yoshga to‘lmagan doktorant bunga yechim beradi: u 1,4 km uzunlikdagi optik tolali kabel orqali kuchli lazer nurini ishlab chiqaradi, keyin nurni siqib, uning energiyasini qanday yo‘naltirishni aniqlaydi. Striklend-Mur jamoasi o‘z kashfiyotlarini 1985-yilda ommaga e’lon qiladi.
Ma’lum bo‘lishicha, lazer nurlari chiziqli bo‘lmagan optika sohasida ajoyib imkoniyatlarni beradi. O‘shandan beri millionlab odamlar ko‘rish qobiliyatini tikladi, operatsiyalar ham tez va arzon bo‘ldi.
Vatani Kanadaga qaytib kelgan Donna Vaterlou universitetida laboratoriyaga rahbarlik qiladi va yuqori intensiv lazer tizimlarini ishlab chiqadi. Striklend optika bo‘yicha doktorlik darajasini oladi, ushbu universitetning fizika va astronomiya kafedrasida professor bo‘ladi.
U ko‘plab nufuzli mukofotlar bilan taqdirlangan. 2018-yilda Nobel qo‘mitasi fizika bo‘yicha mukofotni ikki olimlar jamoasi o‘rtasida taqsimlab, kashfiyotning alohida ahamiyatini taʼkidlaydi. Donna Nobel mukofotining chorak qismini qo‘lga kiritadi. Ammo uning uchun eng muhimi moliyaviy mukofot emas, balki qilingan ishlarning tan olinishi edi.
Donna Trust in Science and Technology Research Network olimlar tarmog‘iga asos solgan. Uning loyihasi keng jamoatchilikka aniq ilmiy ma’lumotlarni yetkazadi. Muammo pandemiya davrida, turli saytlarda juda ko‘p soxta ilmiy tadqiqotlar nashr etilganda va fanga bo‘lgan ishonch so‘nganida paydo bo‘ldi. 2023-yil yanvar oyida startap ustida ish boshlandi. Bu Donnaga katta foyda keltirishi, boshqa olimlarga tadqiqot va ixtirolarini rivojlantirishga yordam berishi kutilmoqda.
Izoh (0)