Granatomyot zarbidan omon qolgan Gruziya prezidenti Shevardnadze, kommunistlarga qarshi ov boshlagan Makkarti va halokatga uchragan “Tu-104”. Kun xronologiyasida 9-fevral
9-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan granatomyot zarbidan omon qolgan Gruziya prezidenti Shevardnadze, kommunistlarga qarshi ov boshlagan Makkarti hamda Irkutskda halokatga uchragan “Tu-104” oid faktlar o‘rin olgan.
Granatomyot zarbidan omon qolgan Gruziya prezidenti Shevardnadze
1998-yil 9-fevral kuni “oq tulki” laqabini olgan Gruziya prezidenti Eduard Shevardnadzega nisbatan ikkinchi marotaba suiqasd uyushtirilgan edi. Shu kuni u shaxsiy soqchilari va maxsus kuchlar hamrohligida Krsanisidagi qarorigohiga qaytayotgan bo‘lgan.
Bo‘lajak davlat arbobi 1928-yil 25-yanvar kuni Gruziyada rus tili o‘qituvchisi oilasida dunyoga kelgan va 10 yoshidan boshlab pochtalyon bo‘lib ishlagan. 1937-yilda Shevardnadzening otasini hibsga olmoqchi bo‘lishadi. Mahalliy NVKDda xizmat qilgan sobiq o‘quvchisi uni ogohlantirib qo‘ygani bois, otasi bir necha oy yashirinib yurgan. Akasi Akakiy bo‘lsa, Brest qal’asini himoya qilishda halok bo‘lgandi.
Eduard tibbiyot texnikumini a’loga tamomlagani sabab institutga imtihonsiz kirish imkoniyatini qo‘lga kiritgandi, biroq unga “Komsomol” tashkiloti kotibligini taklifi kelib tushadi va u siyosiy karyerani tanlaydi. Yosh, g‘ayratli, yaxshi notiq bo‘lgan Eduard lavozimlarda ko‘tarilib, 25 yoshida Kutaisi shahri “Komsomoli” birinchi kotibiga aylangan.
Xrushchyovning XX chaqiriqdagi hisobotidan keyin Tbilisi yoshlari Stalinni qoralashga qarshi chiqadi va ommaviy tartibsizliklar uyushtiradi. Bu vaqt Kutaisida vaziyat nisbatan tinch edi. Mazkur holatda Shevardnadzening xizmati qanchalik bo‘lgani noma’lum, ammo u keyingi yil respublika “Komsomoli” rahbariga aylangan.
1968-yilda birinchi kotiblikdan u respublika ichki ishlar vaziri lavozimiga tayinlangan. Yozilmagan qoidalarga ko‘ra, mazkur lavozimdan keyin o‘sish deyarli yo‘q edi. Partiyadan militsiyadagi generallikka o‘tish mumkin, ammo ortga yo‘l bo‘lmasdi. Shevardnadze maksimum ittifoq vazirlari o‘rinbosariga aylanishi mumkin edi. Biroq vaziyat uning foydasiga ishlay boshlaydi.
Shevardnadze vazir lavozimida o‘zining samarali boshqaruvchi ekanini ko‘rsatib bergan va pora olmagan. Shu bois 44 yoshida Eduard respublika partiya tashkiloti rahbariligini qo‘lga kiritgan. Yangi yetakchining dastlabki 5 yillik boshqaruvi davomida 30 ming kishi korrupsiya uchun jazoga tortilgan, yana 40 ming odam lavozimidan ayrilgan.
1970-yilda Gruziya rahbari Stavrapol o‘lkasi partiyasining birinchi kotibi Mixail Gorbachyov bilan yaxshi chiqishib qolgan. Gorbachyov hokimiyatga kelganidan 2,5 oy o‘tib u Shevardnadzeni Moskvaga chaqirgan va unga tashqi ishlar vaziri lavozimini taklif etgan. Tashqi siyosat borasida tajribasi bo‘lmagan va biror xorij tilini bilmagan insonning mazkur lavozimga tayinlanishi nafaqat mamlakatni, balki butun dunyoni hayratga solgandi.
SSSR tarqalgach, 63 yoshli sobiq vazirni tinch va ta’minlangan hayot kutar edi. Biroq 1992-yil martda hokimiyatdan chetlatilgan Zviad Gamsaxurdia o‘rniga gruzin siyosatchilar Shevardnadzeni taklif qiladi va u rozi bo‘ladi. Shevardnadzening prezidentlik lavozimidagi faoliyati shundan keyin boshlangan...
Shu kuni Shevardnadze soqchilarining boshlig‘i bilan zirhlangan Mercedes-Benz’da qaytayotgan edi (kortejda jami 9 ta avtomobil bo‘lgan). Mahalliy vaqt bilan soat 23:00 larda prezident korteji shahar markazidagi skverga yaqinlashganida o‘q ovozi eshitilgan.
Granatomyotdan uzilgan snaryad kortejning ichida soqchilar bo‘lgan bosh mashinasiga tekkan. Birinchi mashina bilan to‘qnashuvga qochishga uringan Shevardnadzening avtomobili o‘qotar qurollar va pulemyotlardan uzilgan o‘qlar domida qolgan. Granatomyotdan otilgan ikkinchi o‘q asosiy avtomobilning kapot qismiga kelib tegadi. Zarba kuchidan Mercedes-Benz burilib ketgan, ammo haydovchi mashinani to‘g‘irlab olishga va yana 200 metr yurishga muvaffaq bo‘lgan (hujum zonasidan chiqib ketgan).
Mercedes-Benz to‘xtagan payt sal nariroqda Garik Simonyan ismli politsiyachi “Jiguli”sida bo‘lgan. Talafot ko‘rgan Mercedes’dan prezident soqchilari boshlig‘i otilib chiqib, Shevardnadzeni tushirgan. Prezident “Jiguli”ga o‘tqizilgan va katta tezlikda qarorgoh tomon harakatlangan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Shevardnadzega uyushtirilgan hujumda avtomat, pulemyot va granatomyotlar bilan qurollangan 15-20 nafar qo‘poruvchi ishtirok etgan. Otishma davomida Shevaradnadzening ikki nafar tansoqchisi halok bo‘lgan, jinoyatchilardan biri esa o‘ldirilgan.
E’tiborli jihati, Gruziya kuch tuzilmalari vakillari zudlik bilan barcha yo‘llarni yopishgan bo‘lsa-da, qo‘poruvchilardan birortasi qo‘lga olinmagan. Suiqasd davomida Shevardnadzega zarar yetmagan (uning siyosiy raqiblariga ko‘ra, shu kuni prezident mashinada bo‘lmagan, suiqasd ataylab tashkil etilgan).
Mazkur hodisadan keyin Mercedes-Benz kompaniyasi Gruziya prezidentiga o‘zlarining zirhli avtomobilini yaxshi reklama qilib berishgani uchun yangi S600 sovg‘a qilgan.
Kommunistlarga qarshi ov boshlagan Makkarti
1950-yil 9-fevral kuni Viskonsin shtatidan saylangan senator Jozef Makkarti Uiling shahrida Linkoln sharafiga o‘tkazilgan kechada nutq so‘zlagandi. Makkarti mamlakatda u qadar mashhur bo‘lmagan, ammo uning mazkur nutqi AQSHda kommunizmga qarshi “salb yurishini” boshlab bergan.
“Ammo eng muhimi Marks tomonidan yaratilgan, Lenin tomonidan faol targ‘ib qilingan va Stalin uni aqlbovar qilmas ko‘lamda yoygan asosiy farq “axloqsizlik dini”da. Ushbu “axloqsizlik dini” agarda qizillar yutsa — buning ehtimoli mavjud — bu din insoniyatga har qanday iqtisodiy yoki siyosiy tizimdan ko‘ra ko‘proq zarar keltiradi”, — degandi Makkarti.
Senator olti yil ichida kommunistlar qatoriga 620 million kishi qo‘shilganini ta’kidlagan va o‘sha vaqtda SSSR tarafdorlari dunyo bo‘ylab 800 million kishini tashkil etgan. Siyosatchiga ko‘ra, ushbu raqamlar Vashingtonni “sovuq urush” vaqtida mag‘lubiyat tomon yetaklagan. Makkati bu boradagi aybni Sovet Ittifoqiga emas, balki pulga sotilgan “xoinlarga” to‘nkagan.
“Xonimlar va janoblar, ayni vaqtda urush ketmayapti degan gapni ayta oladigan biror so‘qir bormi? Kommunistik dunyo “vaqt keldi” deganini tushunmayotgan kimdir bormi? Bu demokratik nasroniy va kommunistik ateistik dunyoning qudratini namoyish qilish vaqti emasmi? Agarda bu faktni anglab yetmasa, uzoq vaqt so‘qir bo‘lgan barcha kabi ulkan tovonni to‘laymiz”, — deya ta’kidlagan Makkarti.
Senator umumiy gap-so‘zlar bilan cheklanmay, aniq ayblovlarga o‘tgan va u AQSH Davlat departamenti xodimlariga ham tegib ketgandi.
“Qo‘limda 205 kishilik ro‘yxat bor. Undagi familiyalar davlat kotibiga ma’lum bo‘lganidek, kommunistik partiya a’zolari bo‘lish bilan birga, tashqi siyosatimizda ishlashni va uni shakllantirishda faoliyatini davom etmoqda”, — degan u.
Shunday qilib AQSHda antikommunizmning ikkinchi to‘lqini boshlagan. Senatorning nutqini Amerikadagi deyarli barcha OAVlar yoritib, Qo‘shma Shtatlar fuqarolariga vahima solgan. Vaziyatni prokatga chiqqan “qizil josuslik” haqidagi filmlar yanada murakkablashtirgan.
Gallup sotsiologik xizmati ma’lumotlariga ko‘ra, senator Makkarti nutqidan keyin antikommunizm g‘oyalari AQSHning aholisining yarmiga ta’sir ko‘rsatgan. Siyosatchining o‘zi eng ta’sir doiraga kuchli shaxslardan biriga aylangan. 1950-yil siyosiy ta’qiblar yiliga aylanib, u “makkartizm” nomini olgan.
Siyosatchining ro‘yxatidan tez orada 3 ming nafar amerikalik siyosiy arboblar o‘rin olgan. Butun mamlakat bo‘ylab kadrlarni tozalash ishlari boshlangan, 800 ga yaqin odam davlat xizmatidan chetlatilgan, yana 600 nafari o‘z xohishiga ko‘ra, ishdan bo‘shatilgan. Iste’folar to‘lqini ta’lim hamda xususiy kompaniyalarga ham ta’sir ko‘rsatmay qolmagan. General Electric korporatsiyasi masalan, kommunistik g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlovchi barcha xodimlarini ishdan bo‘shatgan. Kutubxonalar va kitob do‘konlaridan kommunizmga moyillikda gumonlangan barcha mualliflarning kitoblari olib tashlangan.
Oradan bir necha yil o‘tgach, Makkarti respublikachi Duayt Eyzenxauerni prezidentlik saylovlarida qo‘llab-quvvatlagan. Eyzenxauer g‘alaba qozongan, senator esa 1953-yilda AQSH Senatining tergov bo‘yicha doimiy qo‘mitasi rahbariga aylangan va kuzatuvlar seriyasini tashkillashtirgan. Ushbu yil, ekspertlarning baholashicha, makkartizmning “oltin davri” bo‘lgan.
1954-yilda taniqli teleboshlovchilardan biri Ed Marrou CBS telekanalidagi ko‘rsatuvida Jozef Makkartini amerikaliklarning fuqarolik huquqlarini buzishda ayblagan. Senator unga javoban jurnalistning o‘zi kommunist ekanini aytgan. Ularning qarama-qarshiligi ommaviy munozara bilan yakunlangan va ko‘pchilikning fikricha, Makkarti unda yutqazgan. Siyosatchi o‘z pozitsiyasini yo‘qotishni boshlagan.
1954-yil 2-dekabr kuni Senat senatorning xatti-harakatini qoralagan va uni tergov qo‘mitasi raisligidan yechish bo‘yicha qaror qabul qilgan. Oradan uch yil o‘tgach, Makkarti vafot etgan.
Irkutskda “Tu-104” halokati
Bundan 43 yil oldin SSSR osmonida “Tu-104” hamda “Tu-154” samolyotlari bir-biri bilan to‘qnashib ketgandi. “Tu-104” havo kemasi hamda uning yo‘lovchilari uchun parvoz halokatli bo‘lgan. Ushbu halokat sovetlarning eng birinchi turboreaktiv yo‘lovchi samolyotlaridan birining foydalanishdan chiqarilishiga sabab bo‘lgandi.
1956-yili Omskda dunyodagi eng birinchi seriyali reaktiv laynerlardan biri ishlab chiqarilgan. 42327 raqamini olgan bort bir nechta jahon rekordini o‘rnatgan va xizmatga yuborilgan — Uzoq Sharqdan Moskvaga reyslarni amalga oshirgan.
“Tu-104A” muntazam foydalaniladigan reaktiv yo‘lovchi samolyotlar orasida birinchilardan edi. Albatta, uning minglab kamchiliklar bo‘lgan va ular keyingi avialaynerlar modellarida bartaraf etilgan. Ammo 1956-yilda samolyotning fyuzelyajiga yaqin turbodvigatel g‘oyasi hali ham dizaynerlar uchun ishonchli va istiqbolli bo‘lib tuyulgan.
1976-yilda ozgina ortiqcha yuk va bortdagi “quyonlar” Irkustk osmonidagi halokatning sabablaridan biriga aylangan. Shunday qilib, Irkustdan Leningradga uchgan 3739 reysi ikki marta yonilg‘i quyish uchun to‘xtatishi kerak edi — Novosibirsk va Sverdlovskda. U vaqtda samolyotlar bu kabi uzoq masofaga to‘xtashsiz parvozlarni amalga oshira olmagan va ular uchun qo‘shimcha aerodromlar talab etilgan.
Ammo 1976-yil 9-fevral kuni “Tu-104A” samolyoti reysini boshlashga ulgurmagan. Bortida hisobdan ko‘ra besh nafar ortiqcha yo‘lovchi bo‘lgan, qo‘lida chiptasi bor to‘rt yo‘lovchiga joy yetmagani sabab ularning ikki nafari samolyot vestibyuliga, yana ikki nafari hojatxonaga joylashtirilgan, bir nafar yo‘lovchi — bortradistning o‘g‘li esa uchuvchilar kabinasiga o‘tqizilgan.
Mahalliy vaqt bilan soat 08:00 da samolyot parvozga kirishgan, ammo darhol o‘ngga og‘ishni boshlagan. Shu vaqtda uchish-qo‘nish yo‘lagida KXDRga tegishli “Tu-154”ning uchuvchilar ekipaji manyovrni amalga oshirayotgandi. Yuzlab insonlar umriga zomin bo‘ladigan keng ko‘lamli halokatdan “Tu-154” qo‘nishni amalga oshirayotgani va uning dvigateli hali o‘chirilmagani qutqarib qolgan.
“Tu-104A” deyarli boshqaruvsiz holatda ekani va qulashi aniqligini payqagan “Tu-154” uchuvchisi 2-dvigatelni parvoz rejimiga keltirib, mashinani halokat zonasidan olib chiqqan. “Tu-104” samolyoti yerga o‘ng qanoti bilan qulab, halokatga uchragan. Undan uchgan ko‘plab temir bo‘laklari narigi samolyotning fyuzelyajiga shikast yetkazgan bo‘lsa-da, Shimoliy Koreya samolyotidagi biror yo‘lovchi jarohat olmagan.
Leningradga yo‘l olgan “Tu-104A” samolyotidagi 99 nafar yo‘lovchining sakkiz nafari hamda ekipajning yetti a’zosi hodisa joyida halok bo‘lgan. Shuningdek, shifoxonada yana ikki ekipaj a’zosi va yetti yo‘lovchi vafot etgan. Shunday qilib, 24 kishi o‘z manziliga yetib bora olmagan.
