Tan olingan kambagʻallik. Hukumat muammoni qanday hal etmoqchi?

Rasmiy maʼlumotga koʻra, oʻzbekistonliklarning 14 foizi kambagʻallikda kun kechirmoqda. Bu jami aholining (36 million kishi) 5 milliondan ortigʻini tashkil etadi. Oʻz navbatida, kambagʻallikni qisqartirish davlat siyosatining muhim yoʻnalishlaridan biri ekani takrorlab kelinadi. Muammoga qanday yechim topilmoqda, bu yoʻnalishdagi ishlar samara beryaptimi? Bugun shu haqda soʻz yuritamiz.

Oʻzbekistonda kambagʻallik darajasi

Oʻzbekistonda aholining kambagʻallik darajasi haqida yaqin yaqingacha deyarli gapirilmasdi. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2020-yil fevraldagi parlamentga murojaatida ilk bor mamlakat aholisining kambagʻal qatlami haqida maʼlumot bergan. Oʻsha paytda davlat rahbari respublika aholisining 12-15 foizi kambagʻal ekanini, ularning umumiy soni 4,5 – 5 million nafarligini taʼkidlagan.

“Dastlabki hisob-kitoblarga koʻra, 12—15 foiz yoki 4,5 — 5 million aholimiz kambagʻal. Bu ularning bir kunlik daromadi 10—13 ming soʻmdan oshmayapti, degani. Yoki bir oilada mashina ham, chorva ham boʻlishi mumkin, lekin bir kishi ogʻir kasal boʻlsa, oila daromadining kamida 70 foizi uni davolatishga ketadi. Xoʻsh, bunday oilani oʻziga toʻq deyish mumkinmi? Prezident sifatida meni odamlarimizning ovqatlanishi, davolanishi, bolalarini oʻqitishi, kiyintirishi kabi hayotiy ehtiyojlari nima boʻlayapti, degan savol har kuni qiynaydi”, – degan u.

2021-yil 10-iyun kuni Senatda boʻlib oʻtgan kambagʻallikni qisqartirish masalasiga doir yigʻilishda 2020-yildagiga qaraganda farqli maʼlumotlar berilgan, yaʼni respublikada kambagʻallik 12,8 foizdan 11,4 foizga qisqargani aytilgan. Jahon banki tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot natijalariga koʻra, Oʻzbekistonda pandemiya bilan bogʻliq cheklovlar sababli, qoʻshimcha 450−840 ming kishi kambagʻallik chegarasidan pastda boʻlish ehtimoli yuqori edi.

2022-yil 25-yanvar kuni Shavkat Mirziyoyev raisligida kambagʻallikni qisqartirish masalasida yigʻilish oʻtkazildi. Prezident matbuot kotibi Sherzod Asadovning maʼlum qilishicha, majlisda 2022-yilda Oʻzbekistonda kambagʻallik darajasi 17 foizdan 14 foizga pasaygani aytilgan.

Statistika agentligining hisobotida 2023-yilning 1-yanvar holatiga Oʻzbekistonning doimiy aholisi 36 millon nafardan ortgan. Bu mamlakatda 5 million nafardan ortiq odam kambagʻallikda kun kechirmoqda, degani.

Oʻzbekistonda yaxshi yashash uchun qancha pul kerak?

Yaqinda dunyodagi yirik onlayn maʼlumotlar bazalaridan biri Numbeo Oʻzbekistonda qancha mablagʻ evaziga farovon yashash mumkinligini hisoblab chiqqandi. Manbaga koʻra, respublikada 4 kishi boʻlib yashaydigan oilalar ijara haqini hisobga olmaganda 1 ming 486 dollar (16 million 866 ming 100 soʻm) sarflab yaxshi yashashi mumkin. Bir kishi uchun bu narx 413 dollarga (4 million 587 ming 550 soʻm) toʻgʻri keladi. Numbeo hisob-kitoblarida Oʻzbekistonda yashash narxi AQSHdagidan oʻrtacha 62,6 foizga pastligi keltirilgan.

Statistik raqamlarga qaraganda, respublikada 2022-yilning yanvar—dekabr oylarida oʻrtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi 3,9 million soʻmni tashkil etgan. Bu oʻtgan yillarning mos davri bilan solishtirganda eng yuqori koʻrsatkich hisoblanadi. Ammo mazkur hisobga qishloq xoʻjaligi va kichik tadbirkorlik subyektlari kirmaydi. Qoʻshilmagan segmentlardagi hisoblar inobatga olinsa, haqiqiy oʻrtacha ish haqi yuqoridagi raqamdan 20 foizgacha pastroq chiqadi.

Kambagʻallikni qisqartirish boʻyicha nimalar qilinmoqda?

2017-yilda kam taʼminlangan 500 ming oila davlatdan ijtimoiy yordam olgan boʻlsa, bugunga kelib ularning soni 2 milliondan ortdi. Ajratilayotgan mablagʻlar ham yetti baravarga koʻpaytirilib, yiliga 11 trillion soʻmga yetdi.

Aholi orasida pensiya va nafaqa oluvchilar soni ham sezilarli oʻsdi. Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, 2016-yilda 3,3 million nafar, 2017-yilda 3,5 million, 2018-yilda 3,7 million, 2019-yilda 3,9 million, 2020-yilda 4 million, 2022-yilda 4,3 million nafar odam pensiya va nafaqa olgan. Pensiya jamgʻarmasining maʼlum qilishicha, 2023-yil yanvar oyi uchun 4,4 million kishiga pensiya va nafaqa berilgan.

2022-yil 1-yanvardan boshlab har bir qishloq, har bir mahallada tadbirkorlikni rivojlantirish, aholi bandligini taʼminlash va kambagʻallikni qisqartirish boʻyicha tuman (shahar) hokimining yordamchisi lavozimi joriy etildi.

Hisob-kitoblarga koʻra, oʻtgan yil davomida hokim yordamchilari bir million aholini kasb-hunarga oʻqitib, tadbirkorligini boshlashga koʻmaklashgan, daromadli ish bilan band qilgan. Shu davrda 200 mingga yaqin tadbirkorlik subyekti tashkil qilinib, 10 ming korxona faoliyati kengaytirilgan va 11 ming korxona quvvati tiklangan.

Joriy yilda hukumat tomonidan 5 million aholi bandligini taʼminlash, shu jumladan, 2 millionta doimiy ish oʻrinlarini yaratish rejalashtirilgan.

Prezident 2022-yil 25-yanvardagi kambagʻallikni qisqartirishga doir yigʻilishda Navoiy, Buxoro, Namangan, Qoʻqon, Ohangaron va Chirchiq shaharlari, Zafarobod, Arnasoy, Vobkent, Shofirkon, Kogon, Gʻijduvon, Romitan tumanlarining bandlik va kambagʻallikni qisqartirish boʻyicha rejalari puxta ishlab chiqilmagani, ularda mavjud barcha imkoniyat va zaxiralar hisobga olinmagani tanqid qilgandi. Shu bilan birga, kambagʻallik koʻrsatkichlari respublika boʻyicha yaxshilangan bir paytda, Navoiy, Surxondaryo va Fargʻonada oʻzgarish sezilmayotgani taʼkidlagan.

Tabiiyki, kambagʻallikni qisqartirishning eng asosiy mexanizmi – aholini yaxshi daromadli ish bilan taʼminlashdir. Shu maqsadda respublikada kambagʻallikni qisqartirishga masʼul 5 ta idora yaxlit tizimga aylantirildi. Endilikda mehnat resurslari va ishsizlik hisobini yuritish ham, bandlikka koʻmaklashish va tadbirkorlikni mahallabay rivojlantirish ham bitta – Kambagʻallikni qisqartirish va bandlik vazirligida boʻladi. Bundan tashqari, yangi vazirlikka Xitoydan kambagʻallikni qisqartirish boʻyicha katta tajribaga ega ekspertlar jalb qilinmoqda.

Maʼlumotlarga koʻra, 2023-yilda oilaviy tadbirkorlikni yanada ragʻbatlantirish boʻyicha moliyaviy koʻmak koʻlami kengaytiriladi. Bu ham aholini faol daromad topishga intilishini qoʻllab-quvvatlash maʼnosida yaxshi samara berishiga ishonilmoqda.

Prezident matbuot kotibining xabar qilishicha, 2023-yilda oilaviy tadbirkorlik dasturiga davlat byudjetidan 12 trillion soʻm ajratilishi belgilangan. Taqqoslash uchun, 2022-yilda bu koʻrsatkich 2 trillion soʻmga kam edi, yaʼni qariyb 10 trillion soʻm boʻlgandi.

Joriy yilda tadbirkorlar faoliyatini kengaytirish uchun kredit miqdori amaldagi 225 million soʻmdan 300 million soʻmgacha oshiriladi. Dehqon xoʻjaliklariga garovsiz kredit miqdori 50 million soʻmgacha oshiriladi (amalda 33 million soʻm). Avval oilaviy tadbirkorlik dasturlari doirasida kredit olib, yaxshi natija koʻrsatgan tadbirkorlar ushbu dasturlar doirasida yana imtiyozli kreditlar olishi mumkin boʻladi (hozir faqat bir marta olish mumkin). Shuningdek, kreditlarning bir qismini plastik kartaga olishga ham ruxsat beriladi.

“Kambagʻallar soni ikki baravar kamayadi”

Bosh vazir oʻrinbosari Jamshid Qoʻchqorov parlamentga bergan axborotida Oʻzbekistonda 2022-yilda tadbirkorlik, sanoat, qishloq xoʻjaligi va xizmat koʻrsatish sohalarida 2,7 million aholining doimiy daromadli ish bilan bandligi taʼminlanganini aytdi.

“Bundan tashqari, 4 milliondan ziyod aholi mavsumiy mehnat orqali daromad manbaiga ega boʻldi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolarga davlat budjetidan jami 2,2 trillion soʻmlik bir martalik moddiy yordam koʻrsatildi. Mamlakatdagi 2,2 million nafar kam taʼminlangan oilalar uchun bolalar nafaqalari tayinlandi. 78 mingdan ortiq oilaga moddiy yordam koʻrsatildi. Buning hisobiga “Ijtimoiy himoya yagona reyestri” axborot tizimi orqali oilalarga moddiy yordam koʻrsatish qamrovi 2021-yilga nisbatan 1,5 baravar oshdi”, – degan hukumat rasmiysi.

Qoʻchqorovning taʼkidlashicha, kelasi 5 yil ichida mamlakatda kambagʻallar soni 2 baravar kamayadi. Mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YAIM) jon boshiga 2 ming 800 dollarga yetadi. 2022-yilgi koʻrsatkichlar boʻyicha YAIM (80 mlrd dollar) aholi jon boshiga 2 200 dollarni tashkil qildi.

Oʻz nutqida Qoʻchqorov Oʻzbekistonda aholi topgan daromadining 40-50 foizini oziq-ovqat mahsulotlari xarid qilishga sarflashiga ham eʼtibor qaratdi. Bu juda yuqori koʻrsatkich sanaladi.

Yaqinda iqtisodchi Behzod Hoshimov kambagʻallikni yengishda nimalarga eʼtibor berish muhimligi toʻgʻrisida fikr bildirgandi.

“Kambagʻallikka qarshi global yechim doimiy iqtisodiy oʻsishdir. Iqtisodiy oʻsish boʻlmaguncha Oʻzbekiston yoki boshqa ixtiyoriy davlat va jamiyatda kambagʻallik masalasi yechilmaydi. Kambagʻallikni qisqartirish soʻzi bilan iqtisodiy oʻsish soʻzi bir-biriga teng tushunchalardir. Resurslarimiz qanchalik koʻp boʻlsa, zaif qatlamga yordam berishga imkoniyatlarimiz shuncha yuqori boʻladi. Toʻgʻri, odamlarni ish bilan taʼminlash kambagʻallikni kamaytiradi. Lekin ishi bor insonlarning kambagʻallari ham mavjud. Yaʼni ertalabdan kechgacha ishlab kosasi oqarmaydiganlar bor. Albatta, bundaylar boshqa davlatlarda ham mavjud. Ular ishlab turgan kambagʻallar deyiladi. Aytmoqchimanki, ishning oʻzi yechim emas. Ishli boʻlsayu kam pul olsa, kambagʻallik yechilmaydi. Odam yaxshi daromad oladigan va oʻzini rivojlantiradigan ishlar kerak. Boylik kambagʻallik muammosini yechishning eng asosiy omilidir”, – degan edi mutaxassis.

Umuman olganda, Oʻzbekistondagi iqtisodiy rivojlanish qanchalik tez boʻlsa, mahalliy mehnat bozorida shunchalik talab oshadi. Kambagʻallik muammosi ham sekin-asta bartaraf boʻlib boraveradi.