Tilimizni bilamizmi: “Ramazon” nima degani, “ro‘za”-chi? Ramazonga oid so‘zlarning lug‘aviy ma’nosi

Yurtimizda muborak Ramazon shukuhi kezyapti. Musulmonlar bu oyni sog‘inib kutadi, katta xursandchilik va toat-ibodatlar bilan o‘tkazadi. Bu oy bilan bog‘liq ko‘plab so‘zlar, atamalar o‘zbek tili xazinasidan joy olgan. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning ba’zilarini izohlaydi.

 Ramazon

Hijriy-qamariy yil hisobida to‘q­qizinchi oy shunday nomlanadi. Bu oy davomida musulmonlar ro‘za tuta­di. Ma’lumotlarga ko‘ra, bu so‘z qadim tarixga ega. Ramazon dastlab juda issiq kunlarga to‘g‘ri kelgani uchun unga ramazon – juda issiq, kuydiradigan issiq deb nom berganlar. So‘zning ana shu ma’nosidan kelib chiqib, bu oyda ro‘za tutgan odamning gunohlari kuyib, yo‘q bo‘ladi degan fikr ham aytiladi.

Ro‘za

Forscha ro‘z, ya’ni kun so‘ziga -a qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilingan. Ildizi so‘g‘dchaga borib taqaladi. Ro‘za tutgan kishi sahardan quyosh botgunga qadar, demak, butun kun davomida yeb-ichmaydi. Bu so‘z arab tilida as-savm, as-siyam deyiladi. Uning lug‘aviy ma’nosi biror narsadan o‘zini mutlaqo tiyib turishdir.

Ro‘za so‘zi Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Eron, Hindiston, Pokiston, Bangladesh kabi mamlakatlar tillarida ham ishlatiladi. U rus tiliga uraza shaklida kirgan.

Saharlik

Arabcha sahar so‘ziga o‘zbekcha -lik qo‘shimchasini qo‘shib yasalgan. Tong otmasdan, ro‘za tutish vaqti boshlangunga qadar yeyiladigan ovqat va shunga belgi­­lan­gan vaqtni anglatadi. Saharlik arab tilida suhur deyiladi. U sahar so‘zi bilan o‘zakdosh.

Iftorlik

Bu so‘z arabcha ro‘za tutishni to‘xtatdi ma’nosidagi fatara fe’lidan yasalgan. Asliyatda ro‘za tutishni to‘xtatish, nonushta qilish ma’nolarini anglatadi. O‘zbek tilida ro‘za kunlari shom paytida o‘tkaziladigan ro‘zani ochish, og‘iz ochish marosimini, og‘iz ochib ovqatlanishni, mana shu paytda beriladigan ziyofat, mehmondorchilikni anglatadi.

Ro‘za ochish jarayonini so‘zga -lik qo‘shimchasini qo‘shib iftorlik deb atash ham keng tarqalgan.

Tarovih

Arabcha taravihu – tarviha so‘zidan, o‘zbek tiliga tovush o‘zgarishiga uchragan holda o‘tgan. Asliyatda dam olish, hor­diq onlari ma’nosini anglatadi. Ibodat ma’nosida esa asliyatda ham, o‘zbek tilida ham xufton namozidan keyin o‘qiladigan sunnat namozni anglatadi. To‘rt rakat o‘qib, ortidan dam olingani uchun bu namoz tarovih deb nomlangan.

Qadr kechasi

Ramazon oyidagi fazilatli, ming oydan afzal kecha. Arab tilidagi laylatul qadr iborasi o‘zbekchada belgilash kechasi, miqdor kechasi ma’nosini anglatadi. Qadr kechasi o‘zbek tilida laylatulqadr shaklida ham ishlatiladi.

Fitr

Ramazon oyi ro‘zasidan keyin, shukronalik uchun beriladigan sadaqa. U iftor so‘zi bilan o‘zakdosh bo‘lib, ro‘za tutish tugashini, og‘zi ochiqlikni bildiradi. Uning ehson, hadya ma’nosi ham bor.

Shavvol oyining birinchi kuni nishonlanadigan Ramazon hayiti yoki ro‘za hayiti arab tilida Iydul fitr deb ataladi. Bunda bir oylik ro‘za yakuniga yetib, og‘zi ochiqlik boshlanadi.

Fidya

Fidyaning lug‘aviy ma’nosi fido qilishdir. Shariatda ma’lum bir narsaning o‘rniga mol sarflash fidya berish deyiladi. Masalan, Ramazon oyi ro‘zasini uzrli sabablar tufayli tuta olmaganlar fidya beradi.

Fidya bir kambag‘alning bir kunlik o‘rtacha tirikchiligini ta’minlaydigan ovqat miqdoridir. Uning hajmi taom yoki unga to‘g‘ri keladigan pul birligida belgilanadi. Bunda har bir joyning iqtisodiy-maishiy shart-sharoitidan kelib chiqiladi.

Arafa

O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra, bu so‘z tog‘ning nomidan kelib chiqqan. Hojilar zulhijjaning to‘qqizinchi kuni Arofot tog‘ida turib hajning asosiy arkonlaridan birini ado etishadi. Shu kun Arafa kuni deb yuritiladi.

Keyinchalik arafa so‘zi turdosh otga aylanib, hayit oldidagi kun ma’nosini anglata boshlagan. Bu so‘zning asliyatda bilish, tanish degan ma’nosi ham bor.

Arafa so‘zining ma’nosi o‘zbekchada kengaygan. U turli bayramlar yoki biror tantanali kundan oldingi kunni, biror voqea-hodisaga yaqin muddatni ham ifodalaydi: Mustaqillik bayrami arafasida, xalqaro avtobus qatnovlari tiklanish arafasida, muhim sana arafasida kabi.

Arafa so‘zi Qurbon hayitidan oldingi kunga nisbatan ishlatiladi. Garchi izohli lug‘at har ikki hayitdan oldingi kunni arafa deb atash mumkinligi yozgan bo‘lsa-da, Ramazon hayitidan oldingi kunga nisbatan bu so‘zni ishlatish xatodir. Chunki u zulhijja oyidagi kunni bildiradi, Ramazondagi emas.

Hayit

Bu so‘z aslida arabcha iyd so‘zidan kelib chiqqan. O‘zbek tilida tovush o‘zgarishlariga uchrab, hayitga aylangan. U asliyatda takrorlash, bayram qilish kabi ma’nolarni anglatadi. O‘zbek tilida musulmonlarning ikki bayrami – Qurbon va Ramazon hayitlariga nisbatan ishlatiladi xolos.