“Chipollinoning sarguzashtlari”, “Jelsamino yolg‘onchilar mamlakatida” kabi ko‘plab asarlari orqali o‘zining g‘aroyibotlarga to‘la olamini yaratgan va bu bilan bir necha avlod bolalarining ko‘nglidan chuqur joy olgan italiyalik yozuvchi Janni Rodari haqida “Daryo” hikoya qiladi.
Bolalik
Janni Rodari 1920-yil, 23-oktabrda Italiyaning Pyemont viloyatidagi Omenya shaharchasida dunyoga kelgan. Uning oilasi o‘rtahol hayot kechirardi: otasi Juzeppe Rodarining kasbi novvoychilik bo‘lib, kichik bir novvoyxona egasi edi, onasi Maddalena Arikokki esa ota-onasiga qarashli do‘konda sotuvchi bo‘lib ishlardi. Jannidan tashqari, oilada yana ikki farzand — ukasi Chezare (1921-1982) va otasining oldingi turmushidan bo‘lgan Mario (1908-1966) bor edi.Bolalar otasidan juda erta judo bo‘ladi: u zotiljam(pnevmoniya)dan vafot etgan vaqtida Janni endigina o‘n yoshda edi. Otasining o‘limidan so‘ng bo‘lajak yozuvchining onasi o‘zi tug‘ilgan Gavirate shahriga qaytib, badavlat odamlar uyida xizmatkorlik qilib, pul topa boshlaydi. Bolalar esa bu vaqtda maktabga borardi.
Otasi kabi nimjon, kasalmand bo‘lib o‘sgan Rodari vaqtini ko‘chada bolalar bilan o‘ynab emas, balki uyida kitob o‘qib, rasm chizib va musiqa saboqlarini olib o‘tkazardi.
Ikki yil davomida, ularning oilasi juda qiyin ahvolda qolgan paytda, Janni Sevezo shahridagi diniy seminariyada o‘qigan, u yerda kambag‘allarning bolalari bepul ovqat va kiyim-kechak bilan ta’minlanardi. Biroq tanlagan yo‘li o‘zini qoniqtirmayotganligini tez orada payqab qolgan Rodari 1934-yilda magistr darajasini olish uchun o‘qiy boshlaydi. Shu bilan birga, u musiqani o‘rgangan — skripka darslarini olgan va hatto do‘stlari bilan birga uch kishidan iborat guruh ham tuzgandi.
“Gitarachi Juzeppe Geroza, mandolinachi Nino Byanki bilan u trio tuzib, hovlilar va kichik qovoqxonalarda chiqishlar qila boshlaydi”, — deb yozadi uning biografi Marchello Arjilli.
Katta hayot
Maktabni a’lo baholarga tamomlab, bo‘lajak yozuvchi boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga saboq beradi. Bolalar bilan ishlash unga bir olam zavq olib kelardi, chunki ular bilan qanday til topishishni bilardi. Murakkab mavzularga ham o‘quvchilarni shu qadar ustalik bilan qiziqtirib, tushuntira olganidan, hatto o‘zlashtirishi qoniqarsiz bo‘lgan bolalar ham uni anglay olardi. Boshqa tomondan, u o‘zini no‘noq va pedagogik faoliyatga yaroqsiz, lekin bolalarni zeriktirib qo‘ymaydigan o‘qituvchi deb bilardi.“Haqiqatga ham asosiy kirish eshigidan kirish mumkin, ham darchadan oshib tushish mumkin. Ikkinchisi bolalar uchun qiziqroq”, — deydi Rodari keyinchalik, o‘zining o‘qitish tamoyili haqida gapirib.Rodari bolalar diqqatini o‘ziga jalb etish maqsadida turli noodatiy savollar ham berib turishni kanda qilmasdi. Jumladan, u “Shahrimiz ertaga dengizning o‘rtasidagi bir orolga aylanib qolganida, nima bo‘lardi?” yoki “Timsoh eshigimizni taqillatib, ozgina rozmarin so‘rasa, nima qilasiz?” deb bolalarni savolga tutardi.
U ikkita o‘quvchini chaqirib, doskaning ikki tomoniga bittadan so‘z yozishni so‘raydi. Biri “Oshxona”, ikkinchisi esa “It” deb yozadi. Shundan so‘ng o‘yin boshlanadi! Rodari va uning o‘quvchilari oshxona va itni uchrashtiradigan hikoyalar o‘ylab topadi: oshxonasi bor it, oshxonadagi it... Eng g‘aroyib ertaklar yaraladi! Bolalar mazza qiladi.
1939-yilda Janni Milandagi Katolik universitetining filologiya fakulteti talabasiga aylandi, ammo urush uning rejalarini ostin-ustun qilib yubordi. Uning ikki akasi Chezare va Mario fashistlarga qarshi urushga otlanadi. Janni ham ular bilan birga frontga jo‘namoqchi bo‘lgandi, lekin kasalmand bo‘lganligi sababli qolishga majbur bo‘ladi. 1941-yili, o‘zining boshqa o‘qituvchi kasbdoshlari kabi, u fashistlar partiyasiga a’zo bo‘ladi: ishidan ayrilib qolmaslik va oilasini boqish uchun Janni shunga majbur edi. O‘zi keyinroq bu haqida shunday eslaydi:
“1941-yilda men fashistlar partiyasiga a’zo bo‘ldim. Bunday qarorga kelish men uchun juda ham og‘ir edi va buni o‘zimni oqlash uchun aytmayapman. Qo‘rqoqlik qilgandim, lekin shundan boshqa yo‘lni ko‘rmasdim. Men bir burjua ziyolisi sifatida bo‘ysunishga majbur bo‘ldim”.
Ijod
Tez orada tanlagan yo‘lining qanchalar vayronkorligini tushunib yetgan Rodari 1943-yilda, ikki yaqin do‘sti urushda halok bo‘lib, akasi Chezare konslagerga qamalganidan so‘ng, o‘zining siyosiy qarashlarini tubdan o‘zgartirib, qarshilik harakati a’zosiga aylanadi va 1944-yilda Italiya kommunistik partiyasiga qo‘shiladi. Shundan so‘ng u Marks, Lenin, Trotskiy asarlarini o‘qishga kirishdi va parallel ravishda o‘zi ham yoza boshladi. Partiyani tashviq qildi, varaqalar, xabarlar va ocherklar yozdi. Shu faoliyati uni tahririyatga olib keldi. 1948-yilda u L’Unita gazetasiga muxbir etib tayinlandi. Gazetaga maqolalar yozishdan tashqari, u bolalar adabiyoti bilan ham jiddiy shug‘ullana boshlaydi.“Bolalar uchun yozishni 1949-yili Milanda boshlaganman. O‘shanda men allaqachon yigirma sakkizga kirib, ’Unita’ tahririyatida ishlayotgandim”, — deb eslaydi u. Rodariga tahririyat tomonidan gazetaning kulgili rubrikasi uchun bir nechta hikoyacha yozib berish vazifasi yuklatilgandi. Natija kutilganidan ham a’lo bo‘ldi.
“Ehtimol, hikoyalarim kattalardan ko‘ra bolalarga ko‘proq ma’qul kelardi. Ehtimol, u ertaklarni kattalar o‘qib, zavqlanardi, lekin ular miriqib o‘qiyotganini bildirmaslik uchun shunday derdi: ‘Axir, bu bolalar ertagi-ku!’” — deydi Rodari o‘zining bolalar adabiyotidagi ilk tajribasi haqida.
Berilgan birgina topshiriq har yakshanba bolalar uchun chiqadigan va Rodari tomonidan boshqariladigan rubrikaga aylandi.
“Rubrikada bolalar uchun bir oz hazilomuz ruhdagi kichik she’rlarimni e’lon qila boshladim. She’rlar odamlarga yoqdi. Onalar va bolalar menga boshqa iltimoslar bilan ham yoza boshladi: ‘Tramvay haydaydigan dadam uchun shunaqasidan yozib bering’, ‘Yerto‘lada yashaydigan o‘g‘lim uchun shunaqasidan yozib bering’”, — deydi u.
Vaqt o‘tib, 1950-yili Rodari o‘z hamkasblari bilan haftada bir chiqadigan “Pioner” (Il Pioniere) bolalar jurnalini boshqarayotgan vaqtida, ushbu she’rlarni bir kitobga jamlash g‘oyasi tug‘ildi, “Quvnoq she’rlar kitobi” (il Libro delle filastrocche) shu taqlid dunyo yuzini ko‘rdi va katta muvaffaqiyat qozondi — ikki yil ichida Rim va Florensiya orasida uch marta nashr qilindi.
Shunga qaramay, Rodarining birinchi kitobi 1951-yilda chiqqan, Italiya pionerlar uyushmasi ishchilari uchun mo‘ljallangan “Pioner uchun qo‘llanma” (Manuale del pioniyere) kitobi edi. Yozuvchining biografi Arjilli “Janni Rodari: tarjimayi hol” kitobida yozishicha, “Pioner uchun qo‘llanma” nashr qilinganidan so‘ng Vatikan Rodarini cherkovdan “badarg‘a qiladi”, chunki kitobda Vatikanga “Iblisga xizmat qila boshlagan sobiq nasroniy seminarchisi” deb ta’rif berilgandi. Katolik cherkovlari ushbu o‘quv qo‘llanmasi nusxalarini, Rodarining hikoyalari bosilgan boshqa gazeta va kitoblarni, shu jumladan, “Quvnoq she’rlar kitobi”ni ham yoqib yubordi.
Rodarining ertaklari juda ham qiziqarli va mazmunga boy. Ulardan eng mashhuri piyoz bola va uning do‘stlari haqidagi “Chipollinoning sargushatlari” ertak qissasidir. Ushbu ertak qahramonlari sabzavot va meva odamchalar yashaydigan xayoliy mamlakatda istiqomat qiladi. Ertakda haqiqat va xayolot qorishib ketgan. Muallifning bir qat’iy qoidasi bor: ham ko‘ngil yozib, ham jiddiy narsalarni qalamga olish. Tetik va hech qachon tushkunlikka tushmaydigan Chipollino kambag‘allarni himoya qiladi, adolat uchun kurashadi, shafqatsizlik va yovuzlikka qarshi chiqadi.
Asar, ayniqsa, SSSRda mashhurlikka erishib, uning asosida multfilm, keyin esa Janni Rodarining o‘zi epizod rolni ijro etgan “Chipollino” filmi suratga olinadi.
Bundan tashqari yozuvchining “Jelsamino yolg‘onchilar mamlakatida” (1959), “Osmon va zamindagi she’rlar” (1960), “Yangi yil archalari sayyorasi” (1962), “Samodagi tort” (1966), “Bekorchi laqabli Jovanninoning sarguzashtlari” (1973) kabi asarlari yosh kitobxonlar javonidan joy oladi.
Yozuvchi kattalarga atab yozgan, lekin o‘zi hazillashib aytganiday, ko‘plab bolalar “adashib” o‘qib qo‘ygan yagona kitob — bu “Tasavvurlar grammatikasi” (1973). Bu kitobda Rodari kattalarga qiziqarli hikoyalar o‘ylab topishni va bu orqali farzandlaridagi tasavvur qilish qobiliyatini uyg‘otishni o‘rgatishga harakat qiladi.
Italiyada Janni Rodari uzoq vaqt yozuvchi sifatida ko‘rilmadi va uning o‘zi ham o‘zini jurnalist deb bilardi. Uning nomi birinchi navbatda rus tiliga qilingan ko‘plab tarjimalar orqali dovrug‘ qozondi. Rodari she’rlarini Samuil Marshak rus tiliga maromiga yetkazib tarjima qilgan.
“Chipollinoning sarguzashtlari” 1953-yilda rus tiliga o‘girilganidan so‘nggina Janni Rodari butun dunyo bo‘ylab katta shuhratga erishdi. Vaqt o‘tishi bilan Italiyada ham yozuvchining she’r va ertaklari maktab darsliklariga kiritila boshladi.
Uning kitoblari millionlab nusxada chop etildi, yuksak adabiy unvonlar va mukofotlarga sazovor bo‘ldi. 1970-yilda barcha yozgan asarlari uchun Janni Rodari bolalar adabiyotining “Nobel”i deb e’tirof etiluvchi Hans Kristian Andersen xalqaro oltin medaliga loyiq ko‘riladi.
Yozuvchi uzoq vaqt turmush qurmagan va o‘zini ertaklar yaratishga bag‘ishlagan. U faqat 33 yoshida Mariya Tareza Feretti bilan oila quradi. 1957-yilda ular qiz farzand ko‘radi va unga Paola deb ism qo‘yishadi.
Yozuvchi hayoti davomida besh marta Sovet ittifoqiga tashrif buyuradi. Qizalog‘ini juda yashi ko‘rganligi sababli ko‘pincha safarlarga uni o‘zi bilan birga olib ketardi. Bir marta, o‘yinchoqlar do‘koni qarshisidan o‘tayotib, qiz to‘xtadi va oyna qarshisida hayratdan qotib qoldi. U yerda o‘zi yaxshi tanigan Chipollino, Pomidor xonim va boshqa ertak qahramonlarining qo‘g‘irchoqlari qizchaga qarab turardi. Shunda Rodarining ko‘zlariga quvonch ko‘z yoshlari keldi — u yozgan ertaklardagi qahramonlar “tirilib”, bolalarning chinakam do‘stiga aylangandi.
70-yillar oxiriga kelib, Rodarining sog‘ligi keskin yomonlashadi, lekin u yozishni faol davom ettiradi. 1980-yilda shifokorlar Rodarini jarrohlik stoliga yotqizadi: uning oyoqlaridagi qon tomir kasalligi tufayli qon aylanishi yomonlashgandi. Biroq yuzaga kelgan qiyin vaziyat natijasida u jarrohlik stolida jon berdi. Ortida Mariya Tereza Ferretti va qizi Paola qolgandi. Qiz otasining izidan borib, o‘zini bolalar adabiyotiga bag‘ishlaydi.
Janni Rodari qalamiga mansub asarlar o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. Jumladan, yozuvchi qalamiga mansub ertaklar to‘plami “Rim ertaklari” nomi ostida ilk bor 1989-yili “Raduga” nashriyotining Toshkent bo‘limida chop etilgan. To‘plamga kiritilgan ertaklar rus tili orqali tarjima qilingan bo‘lib, unga “Telefonda aytilgan ertaklar” (Husan Ro‘zimatov tarjimasi), “Osmondagi tort”, “Televizorga kirib qolgan jip”, “Qanday xatolar bo‘ladi”, “Rim ertaklari” (Aziz Boboxonov tarjimasi) va “Uchtadan oxiri bor ertaklar” (Amir Fayzulloyev tarjimasi) asarlari kiritilgan.
Rafiq O‘zturk tayyorladi
Izoh (0)