Eronda 18-iyun kuni bo‘lib o‘tgan prezidentlik saylovlarida Eron sud hokimiyatining rahbari Ibrohim Raisiy g‘alaba qozondi. Saylov uchastkalariga tashrif buyurgan eronliklarning 60 foizdan ko‘prog‘i unga ovoz berdi. Jami saylovchilar 48 foizni tashkil qildi, bu 1979-yilgi inqilobdan keyin tuzilgan Islom Respublikasi tarixidagi eng past ko‘rsatkichdir. Raisiy Eron elitasidagi konservativlarning gumashtasi hisoblanadi. Uning inkor etib bo‘lmaydigan g‘alabasiga qaramay, Erondan tashqaridagi ekspertlar saylovchilarning passivligi hukmron rejimga bo‘lgan ishonchning chuqur inqirozidan dalolat beradi, degan fikrda.
1988-yilda Raisiy “qirg‘in komissiyasi” a’zosi bo‘lgan. Komissiya rejim dushmanlarining 3 mingga yaqinini o‘limga mahkum etgan.
Ibrohim Raisiy 1960-yilda mamlakatning aholi soni bo‘yicha Tehrondan keyinda turadigan Mashhad shahrida tug‘ilgan. Uning otasi islom dinshunosi bo‘lgan, Raisiy ham uning izidan borgan. 1979-yilgi inqilobdan so‘ng, yangi huquqiy tizimni ishlab chiqishda ilohiyotshunoslar yaqindan ishtirok etgan payt Raisiyning yuridik karyerasi tez ko‘tarildi. 21 yoshida u bir vaqtning o‘zida bir-biridan 300 kilometr uzoqlikda joylashgan ikkita yirik shahar prokurori bo‘lgan. Islom inqilobi yetakchisi Oyatulloh Humayniyning shaxsan o‘zi Raisiy va uning hamkasblariga ta’lim bergan. Raisiy 25 yoshida Tehron prokurorining o‘rinbosari lavozimini egalladi.
Raisiyning hayotida uning prezidentlikka saylanishidan oldingi asosiy voqea uch yil o‘tib yuz berdi: u “qirg‘in komissiyasi” deb ataluvchi kengashning to‘rt sudyasidan biriga aylandi. Sudyalar Humayniyning buyrug‘i asosida rejimning bir necha ming dushmanini o‘limga mahkum qilgan, ularning aksariyati “Eron xalqi mujohidlari tashkiloti” radikal chap qanoti vakillari edi. Ommaviy qatl qurbonlarining aniq soni noma’lum, ammo Amnesty International tashkiloti ma’lumotlarida ular 2,8—3,8 ming kishi bo‘lgani aytilmoqda, ba’zi taxminlarda esa bundan bir necha baravar yuqori. Osib o‘ldirilganlar orasida ko‘plab ayollar bo‘lgan.
Rasmiy hukm asosida ish ko‘rgan “qirg‘in komissiyasida” Raisiyning ishtiroki borligi, xususan, u va Humayniyning o‘sha paytdagi o‘rinbosari Husayn Ali Muntaziriy o‘rtasida bo‘lib o‘tgan suhbat audioyozuvidan ham ma’lum. Audioyozuv 2016-yilda, avvalgi prezident saylovlaridan biroz oldin tarqalgan, unda Muntaziriy qirg‘inni “Islom Respublikasi tarixidagi eng dahshatli jinoyat” deb ataydi. Suhbatda Raisiy Muntaziriydan yana 200 kishini o‘ldirish huquqini so‘ragani, u esa keskin rad javobini berganini eshitish mumkin (Raisiy esa shu zahoti unga yon bosgan).
Ushbu suhbatdan ko‘p o‘tmay, Muntaziriy Humayniyning o‘rinbosari maqomidan mahrum bo‘ldi, Raisiy esa Eron huquq-tartibot idoralarida ishlashni davom ettirdi. U “qirg‘in komissiyasida”gi ishtirok haqida izoh bermaydi, ammo qatllar Humayniyning istaklarini bajarish uchun amalga oshirilganini da’vo qiladi. Eron hukumatining rasmiy pozitsiyasiga ko‘ra, o‘ldirilganlar “terrorchilar” va “ikkiyuzlamachilar” bo‘lgan. 2019- yilda AQSh Raisiyga inson huquqlarini buzgani uchun shaxsiy sanksiyalar kiritdi.
Raisiy 2017-yilgi prezidentlik saylovlarida mag‘lubiyatga uchradi. So‘ng sud hokimiyatining rahbariga aylanib, bir qator liberal islohotlarni amalga oshirdi
Repressiv usullarga sodiq o‘ta konservator sifatida nom chiqargan Raisiy endi prezident sifatida 2017-yilgi saylovlarda o‘zi yutqazgan Hasan Ruhoniyning o‘rnini egalladi. 2013-yildan beri hukmronlik qilgan Ruhoniy, aksincha, liberal hisoblanadi. U davlat rahbari bo‘lib saylanishi bilan Eron jamiyati mamlakatning xalqaro izolyatsiyadan chiqishi va iqtisodiy sanksiyalarning zaiflashishiga umid bog‘lagan.
Darhaqiqat, 2015-yilda Eron “yadroviy bitim”ni tuzishga muvaffaq bo‘ldi, ammo Ruhoniyning ikkinchi muddati Donald Tramp prezidentligi davriga to‘g‘ri keldi, Tramp ushbu lavozimni egallagach zudlik bilan Eronga qarshi qattiq pozitsiyani tanladi.
Eng e’tiborlisi shundaki, Eronda prezidentning vakolatlari qattiq cheklangan, biroq ba’zi G‘arb mamlakatlaridagi kabi parlament tomonidan emas, balki ruhoniylar va davlat rahbari hisoblanuvchi mamlakatning oliy rahnamosi tomonidan.
1989-yilda Humayniy vafotidan so‘ng, Oyatulloh Ali Xomanaiy oliy rahnamolik lavozimga umrbod saylandi (eng obro‘li ilohiyotchilar hay’ati tomonidan) va haligacha egallab turibdi. Raisiy uning ishonchli vakili hisoblanadi. Raisiy 2017-yilgi prezidentlik saylovlarida mag‘lub bo‘lganidan ko‘p o‘tmay, Xomanaiy uni Eron sud hokimiyatining rahbari lavozimiga tayinladi, uning vazifalariga sudlar ishini tashkil etish kiradi.
Ushbu lavozimda Raisiy bir qator islohotlarni amalga oshirishga muvaffaq bo‘ldi, shu tufayli sudlar bir qator jinoyatlar uchun — soxta chek berishdan tortib giyohvand moddalarni saqlashgacha yengilroq jazolar tayinlay boshladi. O‘limga mahkum etilganlar soni ham kamaydi (shunga qaramay Eron ularning soni bo‘yicha dunyoda Xitoydan keyin ikkinchi o‘rinda turadi). Raisiy ikkala saylov kampaniyasini ham korrupsiyaga qarshi shiorlar asosida qurdi. Aynan korrupsiya AQSh sanksiyalari bilan birga Eron jamiyatining asosiy muammosi hisoblanadi.
Shu bilan birga, Raisiyning saylanishi uning raqiblarini konstitutsiyaning posbonlari kengashi tomonidan qabul qilingan qattiq tekshiruvdan o‘tkazishi bilan oldindan belgilab qo‘yilgan edi. Kengash hech bir izohsiz nomzodlarni saylovda qatnashishdan mahrum qilishga haqli. Natijada, Eron me’yorlari bo‘yicha liberal bo‘lgan ozmi-ko‘pmi mashhur siyosatchilarning hech biri ovoz berish byulleteniga kiritilmadi. Saylovdan bir necha oy oldin Oyatulloh Xomanaiy bunga hatto norozilik bildirgan edi, ammo bunga an’anaviy harakat deb qaralgan.
Ehtimol, kelajakda Raisiy Eronning oliy rahnamosiga aylanar. Ammo hozir u AQSh bilan munosabatlarni yaxshilashi kerak.
Endi Raisiyning vazifasi konservativ byurokratiya vakillari mamlakatni boshqarishda taraqqiyotchilarga qaraganda yaxshiroq ekanini isbotlash. Jamiyatdagi katta loqaydlik sharoitida buni amalga oshirish oson bo‘lmaydi. Ushbu loqaydlik Xomanaiyning to‘g‘ridan to‘g‘ri murojaatlariga qaramay, saylovchilarning ovoz berishdagi sustkashligida aks etdi. Ko‘pgina ekspertlarning fikricha, Eronda yangi norozilik namoyishlari boshlanishi faqat vaqt masalasidir. Mamlakat yangi rahbariyatining eng muhim vazifasi Jo Bayden ma’muriyati bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish bo‘ladi. Nazariy jihatdan gap Donald Tramp parchalab ketgan “yadroviy kelishuv” kunlariga qaytish haqida ketmoqda.
Ammo bu uzoq yo‘lni talab qiladi. Bir tomondan, The New York Times gazetasida yozilishicha, Raisiy o‘zidan avvalgi prezidentga qaraganda ko‘proq imkoniyatlarga ega: Ruhoniydan farqli o‘laroq, yangi prezidentni hech kim Islom inqilobi tamoyillaridan voz kechishga urinishda gumon qilmaydi. Foreign Policy jurnaliga ko‘ra esa, Raisiyning biografiyasini o‘rgangan odam uning aslida ancha pragmatikroq ekanini ko‘radi. Boshqa tomondan, aynan shu tarjimayi hol unga qarshi ishlashi mumkin: G‘arbda va Isroilda Eronga qarshi qattiq pozitsiya tanlaganlar qirg‘in uchun javobgar deb hisoblangan odam bilan muzokara o‘tkazishga har qanday urinishlarga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bundan tashqari, Eron konservatorlari odatda tashqi siyosatni olib borishda na tajribaga va na ziyraklikka ega bo‘ladi.
Ayni paytda, prezidentlik Raisiy faoliyatidagi eng yuqori bosqich emasligi va kelajakda u Eronning oliy rahnamosi sifatida Xomanaiyning o‘rnini egallashi mumkinligi haqida mish-mishlar tarqaldi. 82 yoshli Xomanaiy yaqinda sog‘lig‘i uchun duo qilishlarini so‘ragan. Prezidentlikka saylanish bunga xalaqit bermaydi: Xomanaiyning o‘zi ham bu lavozimni 1980-yillarda, oliy rahnamo bo‘lishdan oldin egallagan. 2019-yilda Xomanaiy Raisiniy oliy rahnamoni saylaydigan Ekspertlar kengashiga tayinladi. Raisiy bir vaqtning o‘zida prezidentlik lavozimini egallab turib, rahnamo saylovlariga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatishi ham mumkin.
Izoh (0)