• Profilga Kirish
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12653.32
    • RUB161.89
    • EUR14822.1
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +23°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    O‘zbekiston

    Mardikorlar qo‘zg‘olonining 104 yilligi. Turkistonliklarning Rossiya imperiyasiga qarshi eng yirik isyonini eslaymiz

    Bundan 104 yil muqaddam – 1916 yilning iyul oyida o‘sha payti Rossiya imperiyasiga tegishli bo‘lgan Turkiston o‘lkasi tarixidagi eng yirik qo‘zg‘olon ro‘y berdi. “Mardikorlar qo‘zg‘oloni” nomini olgan bu voqea Markaziy Osiyo davlatlari yangi tarixidagi muhim va shu bilan birga yaxshi o‘rganilmagan, e’tiborsiz qolib ketayotgan voqealardan biri hisoblanadi.

    Shu munosabat bilan “Daryo” tarix fanlari doktori, professor Dono Ziyayevaning ushbu voqealarga bag‘ishlangan maqolasini e’lon qiladi.

    Yer yuzidagi 1,5 milliard aholini, 38 davlatni  qamrab olgan Birinchi jahon urushi insoniyat boshiga katta talafot yetkazdi. Bu davrda Rossiya imperiyasi mustamlakasiga aylantirilgan Turkiston o‘lkasida ham urush ta’sirida ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat nihoyatda keskinlashib ketdi. Urush boshlanishi bilan rasmiy doiralarda bo‘lib o‘tgan uzoq muhokamalarda “Turkiston aholisiga qurol berish xavfli, bu qurol hukumatning o‘ziga qarshi qaratilishi mumkin”, degan xavf-xatar bois mahalliy aholini  frontga jalb etmaslikka  qaror qabul qilindi.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Ammo imperiya hukumati aynan shu bahona bilan o‘lkaning butun moddiy resurslarini front ehtiyojlari uchun ayamay jalb etishga kirishdi. O‘lkadan frontga yordam tariqasida beto‘xtov mablag‘, oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar olib ketila boshlandi. Turli soliq va yig‘inlarning hajmi ham ko‘tarilib, ommaning ahvoli nihoyatda og‘irlashdi.

    1913–1915-yillarda Turkistonda aholidan olingan barcha soliq, to‘lov va bojlardan o‘lka xazinasiga tushadigan mablag‘lar 66 foizga ortdi. Boz ustiga, davlat tomonidan jun, paxta, oziq-ovqat, sanoat, yoqilg‘ini sotib olish  narxlari   kamaytirib borildi. Turkistonga g‘alla yetkazib berish ham qisqarib ketdi va  1916-yilda non (g‘alla) taqchilligi 22 million pudga yetdi. Har tomonlama talangan tub aholi qulog‘igacha qarzga botib, xonavayron bo‘ldi. 1916-yilgi ma’lumotga ko‘ra, dehqonlarning bo‘ynidagi qarzi o‘z zamonasi uchun juda katta mablag‘ — 156,7 million so‘mni tashkil etgan edi.

    Shunday qiyinchiliklarga qaramay, Turkistondagi mahalliy aholi erkaklari frontga ketgan rus oilalariga uy-ro‘zg‘or ishlari va xo‘jaliklarida ham bepul ishlab berar edi. Bu ham yetmagandek, erkaklari urushga kelgan rus oilalari uchun mahalliy aholidan 100 ming rubl hisobida pul ham yig‘ib olingan edi.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Birinchi jahon urushi yillarida asir olingan 150 ming kishi Turkistonga ko‘chirib keltirilishi iqtisodiy hayotni yanada  og‘irlashtirdi. Turkiston hududida Boltiqbo‘yi, Polsha va boshqa joylardan ko‘chirib  keltirilgan 70 ming kishidan iborat  nemislar, avstriyaliklar, vengrlar, polyaklar, chexlar, latishlar, slovaklar va boshqa millatlar joylashtirildi.

    Shunday sharoitda 1916-yilning 25-iyunida Rossiya imperatori Nikolay II qabul qilgan yangi farmon e’lon qilindi. Bu farmonga ko‘ra, o‘sha paytda Birinchi jahon urushida ketma-ket mag‘lubiyatga uchrab turgan Rossiya imperiyasining frontorti hududlariga Turkistondagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan mahalliy erkak ahli mudofaa inshootlari, istehkomlar qurish uchun safarbar etilishi buyurilgan edi.

    Farmonning amalga oshirilishi, eng avvalo, xalqni o‘z boquvchilari – ro‘zg‘orboshidan mahrum etib, uning shusiz ham og‘ir ahvolini yanada mushkullashtirishi shubhasiz edi.

    Farmon ijrosiga zo‘ravonlik bilan kirishilgan birinchi kunlardanoq xalq unga qarshi keskin bosh ko‘tardi. 4-iyulda Xo‘jandda boshlanib, bir necha kun ichida butun o‘lkani qamrab olgan norozilik g‘alayonlari qisqa muddatda mustamlaka hukumatga qarshi ommaviy xalq qo‘zg‘olonlariga aylandi. Toshkent, Samarqand, Andijon, Namangan, Qo‘qon shaharlarida qo‘zg‘olonlar shu qadar ommaviy, umumxalq tus oldiki, ayrim joylarda, masalan, Marg‘ilonda  ularning ishtirokchilari 25 ming kishigacha borib yetdi. Ikki hafta ichida 150 ta aholi punktlarida xalq g‘alayonlari ko‘tarilib, politsiya va ma’muriyat bilan keskin va qonli to‘qnashuvlar bo‘ldi.

    Qo‘zg‘olonlar mustamlaka hukumatni sarosimaga solib qo‘ydi. Turkistonda 18-iyul kuni  harbiy holat e’lon qilindi. Turkistondan ajralib qolishdan xavfsirab, mustamlaka hukumat bor kuch va imkoniyatlarini ishga soldi. Rossiyadan va chegara hududlaridan ketma-ket harbiy kuchlar yetib kela boshladi. Xalq g‘alayonlari soat sayin keskinlasha boshlagach, vaziyatdan chiqish uchun 30-iyul kuni safarbarlikni 15-sentyabrga qadar kechiktirish haqida imperator farmoni e’lon qilindi. 23-avgustda esa safarbar qilinuvchilar soni 250 ming kishidan 200 ming kishiga kamaytirildi. Xalqni mahalliy amaldorlar va nufuzli kishilar qo‘llab-quvvatlashiga yo‘l bermaslik uchun ellikboshi, oqsoqol, qozilar, diniy ulamolar (imom, mullalar), mudarrislar va talabalar safarbarlikdan ozod qilindi.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Ayni paytda mustamlakachilar qo‘zg‘olonni vahshiyona bostirib, shafqatsiz o‘ch ola boshladi. Ayniqsa, Jizzax shahrida amalga oshirilgan vahshiyliklar, ommaviy qirg‘in katta talafotlarga olib keldi. Shu bilan birga, Turkiston ziyolilari o‘lkada sodir etilayotgan zo‘ravonlik va xunrezliklar haqida arz qilib, Peterburgga Davlat Dumasiga vakil jo‘natadi va bu holatga chek qo‘yishni talab qiladi. Mardikorlikka mahalliy aholining zo‘rlik bilan safarbar qilish haqidagi farmonning adolatsizligini ta’kidlab, bunday holatga chek qo‘yishni, ahvolni o‘rganish uchun komissiya yuborishni so‘rashadi.

    Rossiya Davlat Dumasi tomonidan Turkistondagi ahvol bilan bevosita tanishish uchun deputatlardan iborat  maxsus  komissiya jo‘natiladi. Deputatlar  10 kun davomida Jizzax, Qo‘qon, Andijon, Samarqand kabi shaharlarda bo‘lib, Mustafo Cho‘qayev tarjimonligida mahalliy aholi bilan yuzma-yuz, ma’murlar va mirshablar ishtirokisiz suhbatlashdi. Xalq sodir bo‘lgan voqealarning sabablari, tafsilot va oqibatlari haqida ro‘yi-rost ko‘rsatma berdi.

    Farmon ijrosi maqsadida mardikorlar ro‘yxatini tuzish jarayonida mustamlaka ma’murlarining poraxo‘rligi,  ularning kissasiga pul solgan boylarning yosh o‘g‘illari “Keksa” degan bahona bilan frontdan ozod qilinib, 70 ga chiqqan kambag‘al mo‘ysafidalar 40 yosh yigit sifatida safarbarlikka olingangani, boyning beshta o‘g‘li uyda qoldirilib, kambag‘alning yolg‘iz yoki kasalmand o‘g‘li, o‘g‘li bo‘lmasa eri ro‘yxatga tirkalgani,  xalq g‘alayonlari o‘ta vahshiyona bostirilgani haqidagi ma’lumotlar deputatlarni junbushga keltirdi. Bu ma’lumotlar Rossiya Davlat Dumasida 1916-yil 16-noyabrda bo‘lib o‘tgan yopiq majlisda e’lon qilinganda esa to‘plangan deputatlar bu adolatsizlikka qarshi o‘z tuyg‘ularini jilovlay olmay, keskin norozilik bildirganliklari majlis bayonnomasida ochiq e’tirof etildi va arxivlarda saqlanib qoldi.

    Majlis yakunida Davlat Dumasi deputatlari imperatorga bu g‘ayriqonuniy farmon va Turkistondagi ma’muriyatning qilmishlariga javob berishni so‘rab, so‘rovnoma jo‘natdi. G‘alayonlar vahshiylik bilan bostirilgach, hukumat 15-sentabrdan farmon ijrosiga kirishdi va o‘lkadan 123 300 kishi mardikorlikka safarbar etildi.

    Bunday sharoitda Turkiston ma’rifatparvarlari uzoq sovuq yurtlarga noma’lum muddatga zo‘rlab olib ketilayotgan xalq azoblarini yengillatishga urinib, maxsus qo‘mitalar tuzdi. Bu qo‘mitalar faoliyati natijasida safarbar etilayotganlarga halol ovqat tayyorlash uchun oshpaz, ibodat uchun imom, maktublar yozish uchun mirzalar biriktirildi, issiq kiyimlar to‘plandi.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Safarbar etilganlarning juda ko‘pchiligi mehnatga yaroqsiz bo‘lsa-da, ular  majburan jo‘natilgan edi. Ulardan eng og‘ir ishlarda, arzimagan haq evaziga foydalandilar. Rossiyaning qahraton qish iqlimida ust-boshi yupun, qorni och, sog‘lig‘i og‘irlashgan, oddiy haq-huquqdan mahrum mardikorlar og‘ir jismoniy mehnatdan, tibbiy yordam, zarur sharoit yo‘qligi tufayli yoppasiga kasallanib, ochlikdan, sovuqdan azob chekdi.

    Ularning shikoyat va arz-dodlarga to‘la maktublarida qayd etishicha, “ishga olinganlarga qattiq turma rejimi o‘rnatilgan. Qarindoshlar bilan uchrashtirilmagan, arzimas gunoh uchun kaltaklangan, ular doimiy sur’atda soqchilar nazoratida bo‘lgan. Ishchilar hayot sharoitlari chidab bo‘lmas darajada og‘ir bo‘lib, ular zaxda, suvda turib ishlagan. Yotoqlar zaxligi bois, ishchilar surunkali og‘rib,  bod (revmatizm) kabi kasalliklar bilan og‘ir xastalangan. Ularga tibbiy yordam ko‘rsatilmagan, charchash yoki betoblikdan hasrat qilganlar esa kaltaklanib, haqoratlanar, eng og‘ir jazo  berilar edi”.

    Bularning bari mustamlakachilik zulmi, Birinchi jahon urushi va mardikorlikka safarbarlik haqidagi imperator Nikolay II ning farmoni ijrosining Turkiston aholisi boshiga solgan kulfatlarning ayanchli natijasi edi.

    Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.

    29.07.2020, 14:30   Izoh (0)   146103
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Central Asian University RUR va THE Impact Rankings 2025 xalqaro reytinglarida o‘z mavqeini mustahkamlamoqda


    Chiroyli davlat raqami va 1 yillik transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtasiga ega HAVAL


    Toshkentda navbatdagi SAG XL gilam do'koni o'z ishini boshladi


    CAEx Mebel & Decor 2025 ko‘rgazmasi 13-15-sentyabr kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tadi


    BI Sad’O Business loyihasida ochiq eshiklar kuni bo‘lib o‘tdi va CHILLA aksiyasi boshlandi


    O‘zbekistonda yangilangan HAVAL H6 rasman ishga tushirildi


    Ichkaridan nazar: Imzo fabrikasi qanday ishlaydi?


    riitm aqlli platformasi O‘zbekiston tinglovchilariga 30 million trek taklif etmoqda


    Burger va lavashdan tortib kabob hamda flat-white’gacha — barchasi bir joyda!  


    SonetUzStyle – ijodiy kontent uchun Kia Sonet sovg‘a qilamiz


    Imzodan Engelberg premium romlari hashamatlikning timsolidir


    Kapitalbank Top Employers Institute talqini bo‘yicha O‘zbekistonning eng yaxshi ish beruvchisi maqomini yana bir bor tasdiqladi


    Farg‘ona viloyatida mo‘l hosil: fermerlar 95 sentnerdan ortiq g‘alla yetishtirdi 


    InfinBANK’dan VISA kartasi endi Swoo Pay ilovasida


    “KAFOLAT sug‘urta kompaniyasi” AJning moliyaviy barqarorlik reytingi “Fitch Ratings” tomonidan “Ijobiy” prognozi bilan “B+” darajasida tasdiqlandi

     

    Tavsiya etamiz

    “O‘lim sharbati”: SSSRda Stalindan so‘ng ikkinchi qudratli shaxs nomi berilgan qurol qanday paydo bo‘lgandi?

    6 iyul, 15:23

    SSSRning qo‘shni davlatga bosqini tarixi: Afg‘onistonda yodgorlik o‘rnatilgan yagona sovet askari kim edi?

    5 iyul, 15:22

    “Erishib bo‘lmaydigan ball belgilangani yo‘q” — “El-yurt umidi” jamg‘armasi ijrochi direktori

    4 iyul, 22:11

    “AQSH o‘yindan chiqmoqchi”. Ukraina Qo‘shma Shtatlar yordamisiz qayergacha bora oladi?

    4 iyul, 19:55
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Latviya davlat xizmatchilarining Rossiya va Belarusiyaga borishini taqiqladi

    Dunyo | 10 iyul, 00:05

    Ozarbayjon va Rossiya o‘rtasidagi mojaro: nega bu ikki tomonlama ziddiyat Markaziy Osiyoda aks-sado bermoqda?

    Dunyo | 9 iyul, 23:45

    Joze Mourinyo sobiq shogirdini “Fenerbahche”ga olib kelmoqchi

    Sport | 9 iyul, 23:30

    “Ikki marta ko‘rgan insonimga turmushga chiqqanman”. Shahzoda Muhammedova oilasi, farzandlari va biznesi haqida gapirdi

    Shou-biznes | 9 iyul, 23:25

    Toshkent 20 yildan keyin qay ko‘rinishda bo‘ladi? Prezidentga yangi reja taqdim etildi

    O‘zbekiston | 9 iyul, 22:50

    The Guardian: Grok sun’iy intellekti natsistga aylandi va o‘zini MexaGitler deb atadi

    Dunyo | 9 iyul, 22:45

    O‘zbekistonga go‘sht importi keskin ko‘paydi

    O‘zbekiston | 9 iyul, 22:25
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.