Ko‘rshapalak sho‘rva, koronavirusning 25 ming qurboni, otib tashlanayotgan kasallar. Koronavirus haqida yana qanday feyk xabarlar tarqatildi?

Noma’lum va endilikda ma’lum koronavirus tarqalishi bilan unga aloqador xabarlar va yangiliklar OAVni portlatdi. Faqat O‘zbekistonda emas, butun dunyoda kasallik va uning oqibatlari haqida eshitmagan, undan hayiqmagan odam bo‘lmasa kerak.

Kasallik tarqalishi bilan unga bog‘liq turli noto‘g‘ri xabarlar ham urchib ketdi. Yangiliklar turlicha – kasallanganlar haqida, kasalning yuqish usullari haqida, kasalni davolash yo‘llari xususida. E’tiboringizga koronavirus keltirib chiqargan yolg‘onlarning bir nechtasini taqdim qilamiz.

Avstraliyada koronavirus bilan zaharlangan Sidneydagi ovqatlar va lokatsiyalar ro‘yxati Facebook’dagi yuzlab postlarda suzib yurdi. Dushanba kuni chop etilgan bir xabarda virus izlari bo‘lgan guruch, pechenye va piyozning har xil turlari haqida ma’lumot tarqaldi.

Ammo mahalliy sog‘liqni saqlash idoralarining ta’kidlashicha, bu joylar tashrif buyuruvchilar uchun hech qanday xavf tug‘dirmaydi va nomlangan ovqatlar haqidagi infolar Yangi Janubiy Uels oziq-ovqat ma’muriyatining eslatmalari va maslahatlari ro‘yxatida yo‘q.

Facebook’da go‘yoki virus tarqalishi boshlangan deb taxmin qilinayotgan Uxan bozori namoyish qilingan video 88 mingdan ko‘proq marta ko‘rildi. Biroq bu lavhalar aslida Indoneziya bozorida suratga olingan. Ushbu maqola yakshanba kuni Filippin hududiga tegishli akkauntdan e’lon qilingan, unda kalamushlar, ilonlar va boshqa hayvon turlari go‘sht mahsulotlari gavjum bozorda sotilayotgani ko‘rsatilgan. AFP videodagi voqea 2019-yilda Indoneziyadagi bozorda bo‘lganini tasdiqladi.

Shri-Lanka shifokorlari Facebook’dagi postilarida 11 million aholisi bo‘lgan Uxan shahrining butun aholisi koronavirusdan o‘lishi mumkinligi xabar tarqatgan. Biroq na xitoyliklar va na boshqa ekspertlar bunday prognoz qilishmagan.

Shuningdek, internetda Uxan kasalxonasi qurilishi16 soat ichida yakunlandi mazmunidagi xabarlar va ularga ilova qiligan fotosuratlar tarqalgan. Ammo suratlar 2019-yil yanvar oyida internetda tarqatilgan kasalxonalardan birining surati bo‘lib chiqdi. Bizga ma’lum Uxan kasalxonasi qurib bitkazilishi esa 10 kun vaqt talab qilgan.

Ijtimoiy tarmoqlarda nafas olish kasalliklari bo‘yicha yetakchi xitoylik mutaxassislardan biri burunni sho‘r suv bilan yuvib tashlashni maslahat bergan – bu koronavirus infeksiyasi yuqishining oldini oladi degan xabarlar tarqalgan. JSST ma’lumotlariga ko‘ra, tuzli suv eritmasi 2019-nCoV virusini o‘ldira olmaydi va hattoki undan himoya qila olmaydi. Shuningdek, og‘izni chayish ham virusdan himoya qilmaydi. Og‘izni yuvish uchun mo‘ljallangan ba’zi eritmalar bir necha daqiqa davomida tupuk tarkibidagi mikroblarni yo‘q qilishi mumkin, ammo ular koronavirus kirib kelishiga to‘sqinlik qilmaydi.

Sarimsoq virusga qarshi chiqa olishi haqidagi xabarlar ham ijtimoiy tarmoqlarda yashin tezligida tarqalmoqda. Sarimsoq ba’zi mikroblarga qarshi kurashuvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lishi mumkin, ammo JSST ma’lumotlariga ko‘ra, sarimsoq iste’moli kishini koronavirusdan himoya qilolmaydi.

Shu kabi noto‘g‘ri va ko‘p hollarda vahima uyg‘otuvchi xabarlarning tez-tez tarqalishi ortidan yanvar oyi oxirida Facebook rahbariyati 2019-nCoV virusi haqidagi yolg‘on ma’lumot xarakteriga ega bo‘lgan barcha xabarlarni o‘chirib tashlashini e’lon qildi. Facebook sog‘liqni saqlash menejeri Kan Sin Jon bayonotda, xususan, tarmoqda o‘z-o‘zini davolash va himoya choralari haqida ko‘plab haqiqatga yaqin bo‘lmagan xabarlar tarqalayotgani va bu mavjud sog‘liqni saqlash manbalariga nisbatan chalkashliklarni keltirib chiqarayotganini qo‘shimcha qildi.

Shuningdek, yanvar oyidan keyin Twitter koronavirus bilan bog‘liq 15 milliondan ortiq tvitlarni olib tashladi.

“Koronavirus Xitoy bananlaridan tarqalmoqda” mazmunidagi xabarlar nafaqat O‘zbekistonda, balki Xitoydan banan deyarli olib borilmaydigan Uzoq Sharqda ham shiddat bilan tarqalmoqda. “Koronavirus odatda jonsiz muhitda bir kundan ortiq yasholmaydi. Bananlarni yetkazib berish jarayonlari esa bir necha haftalar davomida amalga oshiriladi. Shuning uchun virusni banan orqali tashishning imkoni yo‘q”, — deya holatga izoh beradi Sechenov universitetining tibbiy parazitologiya, tropik va vektorli kasalliklar instituti direktori Aleksandr. Lukashev. Ma’lum bo‘lishicha, banan va virus bilan bog‘liq xabarlarda hattoki virus nomi noto‘g‘ri ko‘rsatilgan.

“Saxalinda koronavirus bilan kasallangan odam paydo bo‘ldi, ammo bu haqda hali ma’lumot yo‘q. Mening o‘rtog‘im Xolmskda kasalxona laboratoriyasida ishlaydi. Bemor Xitoydan kelgan va bir kun o‘tgach unda yuqori isitma kuzatilgan, u bir haftadan beri Janubiy Saxalinskda yotibdi. Unda shubhasiz virusi bor. Bugun do‘stim qo‘ng‘iroq qilib, ommaviy joylarda to‘planmasligim kerakligini aytdi, chunki xitoyliklar Saxalinga o‘zlari bilan infeksiyani olib kelishgan”. Xuddi shu shakldagi xabar Norilsk, Ulyanovsk, Yakutskda joy nomlari o‘zgartirilgan holda tarqaldi – qalbaki xabar virusdan ko‘ra tezroq ommalashdi.

Kasallikdan foydalanib qolgan holda daromad qilish harakatidagi kishilar ko‘payib qoldi. Yekaterinburg dorixonalaridan birida koronavirusga qarshi dori-darmonlar reklamasi e’lon qilindi. “Mavjud dori-darmonlar, immunomodulyator deb ataladigan dorilarning hech biri o‘z samaradorligini isbotlamagan va ularning foydasi yo‘q”, deb izoh beradi Sankt-Peterburgning bosh klinik farmakologi Aleksandr Xajidis holatga.

“Ushbu yangilikning tarqalishi foydalanuvchilarni ma’lum bir saytga, YouTube yoki Telegram kanaliga olib boradi. Bu shunchaki reklama bo‘lib, sahifaga ko‘proq odam oqib kelishiga xizmat qiladi”, deydi Sankt-Peterburg davlat universitetining ommaviy kommunikatsiyalarni boshqarish kafedrasi professori Svetlana Bodrunova.

Xitoyning o‘zida bunday yo‘l tutayotganlar noto‘g‘ri ma’lumot uchun hibsga olinmoqda, Malayziyada esa soxta mualliflar ikki yilga ozodlikdan mahrum qilinadi. Ammo internet tarmog‘ida aybdorlarni topish oson emas.

Tailandda ikki kishi koronavirus epidemiyasi haqida soxta yangiliklar tarqatganlikda ayblanib hibsga olingan, yana to‘rt kishi bilan tarbiyaviy suhbatlar o‘tkazilgan, deb xabar beradi payshanba kuni Tailand raqamli iqtisodiyot va raqamli jamiyat vazirligiga tayanib Nation gazetasi. “Vazirlik ijtimoiy tarmoqlarda va internetda soxta yangiliklar paydo bo‘lishini diqqat bilan kuzatmoqda, ayniqsa yangi koronavirus epidemiyasi tarqalishi haqidagi soxta yangiliklarni. Vazirlik soxta yangiliklar bilan kurashishni o‘zining texnologik jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha politsiya bo‘limi bilan yaqindan ish olib boradigan soxta yangiliklar markazi orqali ish olib bormoqda”, deydi vazirlik rahbari Fitifong Punnakan. Ma’lumot berilishicha, Tailandda shunday mazmundagi yolg‘on ma’lumot tarqatgan 15 manba aniqlangan.

O‘zbekiston haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, virus Xitoy tovarlari, jumladan, kiyim-kechaklar bilan savdo qiluvchilar ishiga katta zarba berdi. Odamlar orasida kiyimlar ham virus tashuvchisi bo‘lishi mumkinligi haqida noto‘g‘ri xabarlar tarqaldi. Shifokorlarning so‘zlariga ko‘ra, Xitoydan yuborilgan posilkadan infeksiya yuqtirish xavfi deyarli yo‘q. Gap shundaki, virus yetkazib berish davrida paketda yashay olmaydi.

Ijtimoiy tarmoqlarda “Xitoyda kasallik yuqtirganlar otib tashlanmoqda” mazmunidagi xabarlar tarqaldi. Biroq bu xabar ham o‘z tasdig‘ini topmadi.

Ba’zilar orasida bularning barchasi “itoatsiz mamlakatlarni jazolaydigan” amerikaliklarning ishi degan fikr paydo bo‘ldi.

Infeksiyadan qochish uchun har kun kamida 250 gramm aroq, viski yoki brendi ichish maqsadga muvofiqligi haqidagi “feyk”lar esa kulgini qistatishi tabiiy. Koronavirusga qarshi kurashda alkogolning foydalari haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.

Shuningdek, Xitoyda xato tufayli koronavirusdan vafot etganlarning dahshatli statistikasi tarqaldi. E’lon qilingan statistik ma’lumotlar amaldagisidan 80 baravar yuqori ekanligini ko‘rish mumkin.

Xabarda Xitoyning ikkinchi eng yirik kompaniyasi Tensent asl ma’lumotni aniqlagan bo‘lishi mumkinligi taxmin qilinadi. Tarqatilgan ma’lumotlarda kasallikni 154 ming kishi yuqtirgani va 24,5 ming kishi undan vafot etgani ko’rsatilgan. 1-fevral kuni taqdim etilgan bu sonlar 2-fevralga kelib rad etildi.

Xitoy hukumati bugungi kungacha bir necha marotaba kasallik statistikasini taqdim qilishda ayblandi. O’zbekistonning ayrim saytlari ham ushbu noto’g’ri ma’lumotni uzatishga ulgurdi.

Darvoqe, O‘zbekistonda ham virusga aloqador tasdiqlanmagan va yolg‘on xabarlar tez tez bolalab turibdi. Xususan, Jizzax, Buxoro va Andijon viloyatlarida, qo‘shni Qozog‘iston va Turkmanistonda koronavirus bilan kasallangan bemorlar haqida yolg‘on xabarlar tarqalmoqda.

Xorazm viloyati IIB matbuot xizmati tomonidan tarqatilgan “Xorazmda koronavirusga chalingan odam izolyatsiya qilindi” sarlavhali maqola ham shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. Bu hodisa o‘quv mashg‘ulotlariga nisbatan aytilganiga ko‘pchilik e’tibor ham bermadi. Birgina sarlavha jiddiy vahimani keltirib chiqardi.

Koronavirus pandemiyasi konspirologlar uchun ayni muddao bo‘ldi. Xitoyliklar “gunohlari” uchun “jazolangani”, yosh bolalarni tiriklay yegani va boshqa dahshatli ishlari tufayli kasallik kelib chiqqani haqida feyklar va yolg‘on-yashiq xabarlar tarqaldi. Ayni paytda koronavirus xitoyliklar maymun, it, qurbaqa yegani uchun, hatto allaqanday ko‘rshapalak sho‘rva tufayli kelib chiqqani bot-bot yozildi.

Eslatib o‘tamiz, koronaviruslar ko‘p hollarda ko‘rshapalaklar manba bo‘lganini fan tasdiqlaydi, lekin virus ko‘rshapalakdan odamga to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘tmaydi.

“Sariq” sahifalar va kanallarda urchigan, internet foydalanuvchilari orasida keng tarqalib ketgan bu kabi feyklarga qarshi o‘zbek blogerlari ham o‘z fikrini aytdi, odamlarni faktlarni yaxshiroq tekshirishga, har narsaga ishonib ketavermaslikka chaqirdi. Xususan, Xitoyda go‘yoki Qur’on kitoblari kanalizatsiyaga tashlangani haqidagi feyk “Mikrofon ko‘targan ayol” kanalida fosh etildi.

Virusga qarshi davo choralari izlanayotgan bir paytda undan yaxshigina daromad manbasi sifatida foydalanish istagida bo‘lganlar ham oz emas. Yuqorida ta’kidlanganidek, virus haqidagi arzimas ikki og‘iz so‘z yoki noto‘g‘ri va o‘z tasdig‘ini topmagan ma’lumotlar Telegram, YouTube kanallariga yaxshigina kuzatuvchi yig‘ib bermoqda. Bunday holatlarda har bir kishiga mustaqil ravishda faktcheking yordamga keladi. Mutaxassislar ham virus haqidagi yolg‘on ma’lumotlardan himoya vositasi sifatida aqlni tavsiya qilishmoqda.