To‘rtinchi sanoat inqilobi, ya’ni ishlab chiqarishning raqamlashuvi shiddat bilan butun dunyoni qamrab bormoqda. Yosh o‘zbek olimi Rustam Ashurov ushbu jarayonning ijobiy va salbiy jihatlari haqida fikr yuritadi, shuningdek, O‘zbekiston bu inqilobga tayyor turishi uchun nima qilishi lozimligini sanab o‘tadi.
Texnologiyalar rivoji doim inson hayotini yaxshilashga xizmat qilishiga ishonaman. Lekin bizni oldinda kutib turgan va Industry 4.0 deb atalayotgan texnologik inqilobning qorong‘u tomoni bilan ham tanishib chiqish adolatdan bo‘lar edi.
Foto: Google Photos
Industry 4.0, oddiy so‘z bilan aytganda, raqamli dunyoning sanoatga chuqur kirib borishidir.
Germaniyaning Sakson tekstil institutiga tashrif buyurganimda futureTEX loyihasi bilan tanishib chiqdim. Bu loyiha orqali Germaniya misolida rivojlangan davlatlar kelajakda tekstil sohasi qanaqa ko‘rinishda bo‘lishini xohlayotganini ko‘rish mumkin. Katta sex o‘rtasida Yaponiyadan keltirilgan robot nemis lazerida materiallarni kesib, doimiy ishlab turadigan tikuv mashinasidan o‘tkazib olyapti. Bir necha sekundli operatsiya bilan mahsulot tayyor.
Robot uxlamaydi, uyiga mehmon kelmaydi, eri bilan urishib, kayfiyatsiz ishga kelmaydi, kasal bo‘lmaydi, ish vaqti chegaralanmagan. Bu robot shesteryonkalaridan chiqayotgan ovozlarni arzon ishchi kuchiga o‘qilayotgan hukmga o‘xshatdim. O‘zi shundoq ham bu sohada investitsiya chaqiradigan narsamiz arzon ishchi kuchi va ekiladigan paxtamiz edi. Tekstildagi texnologiya, stanoklar va boshqa texnik tashkil etuvchilarni shundoq ham o‘sha Germaniya kabi rivojlangan davlatlar yaratadi. Endi ular biz taklif qila oladigan arzon ishchi kuchini ham bizdan tortib olishmoqchi. Robotga va boshqa avtomatlashtirilgan texnologik liniyalarga qayerda joylashishning farqi yo‘q. Ular ishlayveradi, kompaniya esa boyiyveradi.
Tadqiqot sexida asosan muhandislar va dasturchilar ish olib boryapti. Rivojlangan davlatlar faqat robotlar bilan cheklanmayapti. Ular paxta o‘rniga o‘ta hosildor boshqa tolali o‘simliklarni ham sinovdan o‘tqazmoqda. Bu degani paxta talab qiladigan minglab gektar yer ancha qisqaradi. Yer kam talab qilsa va iqlim sharoitlariga moslash imkoni bo‘lsa, yer arzon joyni investitsiya kiritish uchun qidirib borish ham shart emas.
Men Germaniya kabi rivojlangan davlatning faqatgina tekstil sohasidagi kelajakka nazarini keltirib o‘tdim. Aslida ularda bunaqa yondashuv arzon ishchi kuchi talab qiladigan barcha sohalarda bor. Endi ayting-chi, nega Xitoy tekstil kabi sohalardan sekinlik bilan chiqib ketishni boshladi?
Ishchi kuchi va energiya resurslari qimmatligi sabab ishlab chiqarish sektorini rivojlanayotgan davlatlarga ko‘chirgan rivojlangan davlatlar bu sektorni ortga qaytarib olib kelishi mumkin. Chunki yangi texnologiyalar ishchi o‘rnini bosadi va kam energiya talab qiladi.
1-xulosa: kambag‘al davlatlarning boy davlatlardan investitsiya kuta oladigan sohalari ancha qisqarib ketadi. Bu esa, o‘z navbatida, boy davlatlar yanada boyishiga, kambag‘al davlatlar yanada qashshoqlashishiga olib keladi. Endi Uchinchi dunyo ularga hatto qul sifatida ham kerak emas.
1-taklif: Industry 4.0 inson qo‘li bilan qilinadigan ko‘p zerikarli va muntazam ishlarni yo‘q qilib yuboradi. Ammo inson doimiy vaqtni oladigan qo‘l mehnatidan qutilsa, aqliy mehnatga vaqt ajrata oladi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi. Inson aqlni qo‘l va oyoqdan ko‘ra ko‘proq ishlatishga tayyormi? Tayyor bo‘lishi uchun qanday sharoit yaratish kerak? Shu savollarni atroflicha tahlil qilib ko‘rish kerak. Endi raqobat aqliy mehnat bilan bo‘ladi. Bundan tashqari, xalqaro tashkilotlar boy davlatlar kambag‘al davlatlarni iqtisodiy tomondan yanada ko‘proq jazolamasligi uchun Industry 4.0 inqilobini global rivojlanish kontekstida ko‘rib chiqishi lozim. Iqtisodiyotda va jamiyatda bu texnologiya va sanoat transformatsiyasi yengilroq o‘tishi uchun kasaba ushyumalari ishchilar tomonida turib, siyosatchilar bilan o‘zaro foydali kelishuvlarni amalga oshirishi talab qilinadi.
Umuman olganda, mahsulot iste’molchiga chiqqunicha uch bosqichdan o‘tadi: g‘oya va texnologiya yaratilishi, ishlab chiqarish va sotish. Bu bosqichlarda ishlab chiqarishga doim past baho berilgan. Qo‘shimcha qiymat miqdorini jarayonlar bo‘yicha qarasak, tabassumga o‘xshagan shaklni olamiz. Qolgan ikkita etapda esa inson aqli ko‘proq rol uynagani uchun qo‘shimcha qiymati baland bo‘ladi. Kelajakda bu tabassum yana ham quvnoqlashishi kutilyapti. Shu sababli ishchi sinfi Industry 4.0 boshlanishidan eng ko‘p zarar ko‘radi.
Illyustratsiya: Rustam Ashurov
Buning oldini olish uchun Industry 4.0 aynan qayerda va qaysi sohadan boshlanadi, qanday zanjir bo‘yicha ketadi – aniq bashorat qilish kerak. Chunki kritik nuqtada bu zanjir boshqarilib bo‘lmaydigan holga keladi. Xuddi bugun internetni cheklab bo‘lmagani singari. Ungacha siyosatchilar, biznes vakillari, kasaba uyumalari va jamiyatning deyarli barcha qatlami bu transformatsiyani qanday qilib og‘riqsiz amalga oshirish haqida bosh qotirishi kerak.
2-xulosa: dunyoning barcha davlatlarida ishchi qatlam – birinchi nishon. Aynan ular birinchi qurbon bo‘ladi.
2-taklif: davlatlar o‘z dasturlariga ishchilarni qayta malakalash siyosatini hozirdan kiritishi kerak. Mehnat bozoridagi trendlar katta aniqlikda bashorat qilib borilishi kerak. Bunga misol sifatida Made in China 2025 va Europe 2020 Strategy dasturlarini keltirishimiz mumkin. Yevropada ishchilar uchun STEM (fan, texnologiya, injeneriya va matematika) dasturi bo‘yicha malaka oshirish siyosati olib borilyapti.
Istalgan texnologik inqilob mehnat bozorida disbalansni yuzaga keltiradi. Bu disbalans talofatini kamaytirish uchun hukumat tomonidan kuchli ijtimoiy siyosat olib borilishi kerak. Bu esa, o‘z o‘rnida, davlat budjetiga katta yuk bo‘ladi. Shu sababli kutilayotgan sanoat inqilobidan rivojlanayotgan davlatlar ko‘proq zarar ko‘radi. Sababi, ularning rivojlanish yo‘lida xalqaro kompaniyalarning roli katta. Xalqaro kompaniyalar kiritgan investitsiyalar tufayli mehnat bozori shakllanib, texnologiyalar kirib keladi. Buning ketidan o‘rta sinf shakllanadi va yashash sharoitlari ma’lum darajagacha ko‘tariladi. Sanoat transformatsiyasi esa bu kichik barqarorlikni shubha ostiga qo‘yadi. Bu iqtisodiy va siyosiy inqirozni keltirib chiqarishi mumkin.
Rivojlanayotgan davlatlarning eng katta kamchiligi kutilayotgan risklar haqida to‘liq tasavvurga emasligidir. Ular rivojlangan davlatlar joriy qilmoqchi bo‘lgan yangilik keltirib chiqaradigan muammolar turi va tabiatini tushunmaydi. Shu sababli bu muammolarni vaqti kelganda o‘z terilarida sinab ko‘rishga majbur.
3-xulosa: rivojlanayotgan davlatlar eng ko‘p talofat ko‘radi va ular yana qaytib qashshoq davlatlar safiga qaytishi mumkin.
3-taklif: dunyoga maksimal ochilish. Ochiq siyosat olib borish. Qaror qabul qilayotganda aholining turli qatlamlari xohishini inobatga olish. Dunyo tajribalarini to‘g‘ri adaptatsiya qilish. O‘zi qurmoqchi bo‘lgan jamiyatini chuqur o‘rganish va u haqda to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish. Globalizatsiyaga qarshilik qilmaslik. Investitsiyalarni katta qismini texnologiya ko‘rinishida kiritish. Kirib kelayotgan texnologiyalarni maksimal o‘zlashtirish. Hukumat va xalq orasidagi doimiy muloqot. Aksincha bo‘lsa, Industry 4.0 bizni o‘n pog‘ona pastga tepib yuboradi.
Industry 4.0 eng avvalo har jabhaga internet va raqamli texnologiyalarni kirib borishidir. Demak, istalgan xaker yoki dasturchi masofadan turib shaxsiy hududingizga kirishi mumkin. Bu esa biznes va xavfsizlik borasida yangi o‘yinlarga moslashishni talab etadi. Xavfsizlikda nisbatan yangicha qarashlarni shakllantirish talab qilinadi. Endi ko‘chadagi bezoridan ko‘ra ko‘proq raqamli bosqinchilar xavf uyg‘otadi. Endi nafaqat katta kompaniyalar, balki kompaniyaning ishchilaridan ham xavfsizlik talabiga javob berish so‘raladi: birgina yo‘qotilgan smartfon orqali u boshqaradigan uskunalar va kompaniyalarning boshqa hududlariga kirish imkonini begonaga yaratib berish mumkin. Xavfsizlik uchun faqatgina dasturlar yoki uskunalar bilan himoyalanish yaramaydi. Endi xavfsizlik borasida kompaniyalarga real vaqtda monitoring qiladigan bo‘limlar va xavfsizligini doimiy takomillashtiradigan laboratoriyalar kerak bo‘ladi.
Industry 4.0 inson hayotini yaxshilash bilan birga hali yechim talab qiladigan bir talay muammolarni o‘rtaga tashlaydi. Bu muammolarning bir qismi bilan qisqacha tanishgan holda, o‘zimizga umumiy xulosani chiqaramiz:
- endi savodsiz bo‘lishga haqqimiz yo‘q;
- gastarbayterlarimiz uchun arzon ishchi kuchiga talab bo‘lgan yangi bozorlarni qidirguncha ularning malakasini yoppasiga oshirishni o‘ylashimiz kerak;
- eshik va derazalar ochilsin. Kirsin yangi shamol va yangi g‘oyalar. Milliy ma’naviyatni muzeyga jo‘natish vaqti keldi;
- faqat g‘oyalar yangi ish o‘rinlarini yaratadi;
- ta’limga investitsiyani bir necha barobarga orttirishimiz kerak. Ta’lim har sohaga kirib borishi lozim;
- ishlab chiqarishda har bir ishchi amaliy bilimlaridan tashqari muhandislik va dasturlashdan xabari bo‘lishi kerak;
- har bir ma’lumoti bor ishchi umumiy dasturlash tillarini bilishi kerak. Shu sababli bog‘cha va maktabdan informatsion texnologiyalar o‘ta chuqurlashtirilgan holda o‘rgatilishi talab qilinadi;
- maksimal ochiq va shaffof siyosat olib borish va xalq bilan doimiy muloqotda bo‘lish lozim.
Hech qanday o‘zgarishdan qo‘rqmang. Shunchaki unga tayyor bo‘ling.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
