“Бокс спорт сифатида тугаган кун”. Муҳаммад Алининг энг баҳсли ғалабаси ҳақида
Бундан роппа-роса 58 йил олдин, 1965 йил 25 май куни Кассиус Клейнинг (Муҳаммад Али) Сонни Листонга қарши реванш жанги бўлиб ўтган. Ундан бир йил олдин эса (1964 йил 25 февраль) Али ва Листон чемпионлик жангида иштирок этади. Ўша жангда Кассиус ғалаба қозонади. Иккинчи жанг эса дастлабкисидан ҳам кўпроқ шов-шув ҳамда воқеаларга сабаб бўлади. Қуйида бокс тарихидаги энг баҳсли жанглар сирасига кирадиган икки жанг ва уларнинг тафсилотлари ҳақида сўз юритилади.
Кассиус Клей ва Сонни Листон ўртасидаги икки тўқнашув бутун дунёни ларзага келтиради
Бокс ҳар доим шов-шув (ҳайп) деб аталадиган нарсаларга бой бўлган. Айниқса, бу спорт Муҳаммад Али жанг қилганида одамларни янада ҳаяжонга соларди. У боксдаги жанжалкашлик ва оммабопликни янги босқичга олиб чиққанлардан бири эди. Бундан 58 йил муқаддам содир бўлган жанг ҳам бу жараёндаги энг ёрқин воқеалардан бири бўлган.
Кассиус Клей жангдан олдин Листонни тинимсиз таъқиб қилган. Бир сафар ҳатто унинг уйигача борган
Айтишларича, айнан Муҳаммад Али бўлажак рақибларига ҳақоратомуз сўзлар ёғдиришни (треш-ток) бошлаб берган. У нафақат рақиблари ҳақида қўпол гапирар, балки ҳозир ҳеч ким такрорлай олмайдиган ишларни ҳам қиларди. Бу борада унга ҳатто Конор Макрегор ҳам тенг кела олмасди. Муҳаммад буни жангга бўлган қизиқишнинг ошиши учунгина эмас, рақибини ғазаблантириш учун ҳам қиларди. Сонни Листонга қарши жангда у буни керагидан ортиқ қилиб уддалади.
Томонлар ўртасидаги биринчи жанг 1964 йилда бўлиб ўтган. Ўшанда Али ҳали Кассиус Клей эди, Листон эса АҚШнинг ва шунга мос равишда бутун дунёнинг асосий оғир вазнли жангчиси бўлган. У афсонавий Флойд Патерсонни икки марта нокаутга учратган чемпион сифатида ўзгача мақомга эга эди. Листон баҳайбат, мускулли, кучли мушт эгаси ва “темир” жағли бўлгани учун унга енгилмас номи берилганди. Шундан келиб чиқиб, ёш (22) Кассиус Клейнинг имкониятлари жуда паст баҳоланади.
Ўша вақтга келиб, Кассиус бор-йўғи 19 та жанг ўтказиб, шулардан 15 тасида нокаут билан ғалаба қозонган, қолган тўрттасида эса ҳакамларнинг қарорига кўра ғолиб бўлганди. 31 ёшли Листонниг кўрсаткичи 35 га 1 ни ташкил қиларди. 24 та нокаутли ғалаба, лекин асосийси, у спорт формасининг энг юқори чўққисида эди: яқиндагина икки марта Патерсоннинг адабини бериб қўйганди. Клей 1960- йилги Рим Олимпиадасининг олтин медали ва мағлубиятсиз рекордига қарамай, енгилмас деб ҳисобланмаган. Айниқса, бундан олдин — Генри Купер билан жангида нокдаунга учраганидан кейин.
Ёш Клейнинг имкониятларига нисбатан билдирилган шубҳаларга қарамай у аллақачон жаҳон чемпионлиги учун даъвогар эди ва “эшик қоқиш”ни бошлаб юборганди. Айниқса, у рингдан ташқарида буни яхши уддаларди. У омма эътиборини ўзига жалб қилиш учун ҳамма нарсага тайёр эди. Клей учун энг муҳими, амалдаги жаҳон чемпиони Листоннинг эътиборини ўзига қаратиш бўлган. 1963 йилнинг 22 июлида Сонни Патерсонни нокаутга учратганида, Кассиус залда эди. Жангдан кейин у рингга чиқди ва микрофонни олиб, шундай деди:
“Жуда ҳам расво жанг бўлди. Шунчаки даҳшатли даражада ёмон. Листон ҳеч нарса кўрсата олмади, ҳеч нарса. Ҳамон бу баҳайбат ва хунук айиқнинг менга эътибор беришини кутяпман. Гап сотишдан чарчадим, бутун дунёга энг зўри эканлигимни исботламоқчиман. Лекин унинг менежерлари жанг учун шартнома имзолашдан қўрқишидан хавотирдаман, чунки Листон — ношуд. Бу (жанг) мен учун енгил сайр бўлади. Энг зўри эканлигимни исботлайман”.
Бу нарса аллақачон жиддий чақирувга айланиб улгуради, аммо бу бора-бора янада кўпайиб бораверади. Кассиус Клей Листонни том маънода таъқиб қилишни бошлади. Бир сафар у Листон казинода бўлганида кичик жанжал кўтаради. Атрофдагилар уларни баъзўр ажратиб қолади. Аммо таъқиблар шу билан тугамайди. Бир оз вақт ўтгач, Клей Листоннинг уйи олдига бостириб боради ва баланд овоз билан қичқиради: “Ҳей, чемпион, у ерда хотининг биланмисан ёки фоҳиша билан? Хотининг фоҳишахоналарга боришни ёқтиришингни биладими? Қўрқоқ бўлмасанг, чиқ”. Сонни уйидан чиқиб келади, бу анчайин жиддий жанжалга сабаб бўлади. “Нега бундай қиляпсан”, — деб сўрарди Листон унинг қилаётган ишларини тушунмасдан.
Шоу жангдан олдинги вазн ўлчаш маросимида ҳам давом этди. Кассиус ўзининг ҳақиқий чемпион эканлигини, мағлуб бўлмаслигини бир неча бор такрорлади ва ўзининг “капалакдек учиб, аридек чақ” шиорини такрорларди. Бунга жавобан Листон унга икки бармоғини кўрсатди. Чемпион бу билан уни икки раундга бормай мағлуб этишини кўрсатмоқчи бўлган. Шугар Рей Робинсон Кассиусдан нима учун бу ғалати томошани уюштирганини сўраганида: “Мени аҳмоқ деб ўйласин. У боксчилардан қўрқмайди, лекин аҳмоқлардан қўрқади. Мендан нима кутишини билмасин”, — деб жавоб берганди.
“Мен ҳозиргина отиб кетилган президентга ўхшайман”
Клейнинг тактикаси иш берди. Листон ҳақиқатан ҳам биринчи жангга жанговар кайфиятда чиқмади ва бу ишончсизлик жангнинг ҳар бир сониясида кучайиб бораверди. Чемпион бор кучини зарбаларга сарфларди, аммо уларнинг ҳеч қайсиси нишонга тегмади. Ринг атрофида ўша жангни ёритган 46 журналистдан 43 нафари Листоннинг ғалабасига ишонч билдирганди.
Жанг олти раунд давом этди. Еттинчи уч дақиқаликда Листон мағлубиятини тан олиб, рингга чиқмади. Клей рингнинг ўртасига югуриб чиқди ва қичқиришни бошлади: “Мен қиролман. Гапларингизга тиқилиб ўлинг”. Листон эса мағлубиятига фалсафий изоҳ бериб, “WBA/WBC камарларини йўқотиш — ҳаётда содир бўлиши мумкин бўлган майда-чуйда нарсалардан бири” эканлигини айтди, бироқ ўзини “ҳозиргина отиб кетилган президент каби” ҳис қилаётганини қўшимча қилди. Жанг АҚШнинг 35-президенти Жон Кеннеди ўлдирилганидан уч ой ўтгач содир бўлганди.
Реванш 40 минг кишилик шаҳарда бўлиб ўтади
Жангдан сўнг Клей Муҳаммад Али исмини олди ва реванш жангига тайёргарлик кўра бошлади. Дастлаб жанг Бостонда бўлиб ўтиши керак эди, бироқ маҳаллий спорт комиссияси “жиноий элементлар”нинг натижага таъсир қилишидан чўчиб, уни қабул қилишга журъат эта олмайди. Шундан сўнг жангни Мен штатидаги Льюистон шаҳарчасида ўтказишга қарор қилинди. Бу таклиф шаҳар мери томонидан билдирилади ва ғоя кўпчиликка маъқул келади. Ўша пайтда бор-йўғи 40 минг аҳолиси бўлган Льюистон учун бу шаҳар тарихидаги энг йирик спорт тадбири ҳисобланади.
Реванш жанги олдидан ҳам можаролар тўхтамайди. Миш-мишларга кўра, “Миллати Ислом” (Nation of Islam) ташкилоти томонидан Листонга таҳдидлар бўлган (ютқазиб бериш талаб қилинади). Жангдан кейин эса миш-мишлар янада кучаяди, чунки баҳснинг бориши ҳамон кўпчилик учун ғалати бўлиб туюлади.
Алининг “шарпа зарбаси”, жангнинг шубҳали тарзда тўхтатилиши ва жанжал
Биринчи раунддаёқ Али Листонни қарши зарбада ушлаб олади ва уни қулатади. Видеотакрор кўрилса, зарба унчалик аниқ ва кучли эмасдек таассурот уйғониши мумкин. Аммо бу Листоннинг йиқилиши учун етарли бўлади. Чемпион ўрнидан туришга ҳаракат қилади, бироқ яна йиқилади. Аммо ҳакам шубҳали равишда зудлик билан саноқни бошламайди. Али Соннидан узоқлашар экан, Листонга қараб, шундай дейди: “Ўрнингдан тур, ва жанг қил, ишёқмас”.
Айнан мана шу вазият фотографлар томонидан камераларга муҳрланади ва кейинчалик Алининг энг машҳур суратига айланади.
Шундан сўнг жанг давом эттирилади, аммо бир неча сонияга, холос. Ринг журналисти Нат Флейшер ҳакамни ёнига чақириб, жангни бу ҳолатда давом эттириб бўлмаслигини айтади, чунки Листон рингда 17 сония (аслида 14) ётганди. Шу билан жанг тугатилади. Шу тариқа Али яна Листон устидан ғалабага эришади.
Ушбу нокдаун бугунги кунгача баҳсларга сабаб бўлмоқда. Ўша пайтда кўпчилик беллашувнинг келишилган эканлигига ишончи комил эди. Шундай ўйлаганлар орасида собиқ жаҳон чемпионлари Жек Демпси ва Рокки Марчиано ҳам бор эди. Ҳеч ким Листоннинг кучли бўлмаган зарбадан қандай йиқилганини тушунмасди, боиси у бунгача ҳатто нокдаунга ҳам учрамаганди. Ҳаттоки ўшанда бу жангга нисбатан “бокснинг спорт сифатида тугаши” деган фикрлар илгари сурилганди. Муҳаммад Али чемпион сифатида 50 штатдан атиги учтасида тан олинди. Аввалига унинг ўзи ҳам рақиб нима сабабдан йиқилганини тушунмаганини айтди, кейин эса жангни бир неча бор такроран кўргани ва зарбасининг рақибини қулатиш учун етарли даражада кучли бўлганлигини билдирди. Листоннинг ўзи эса тезда ўрнидан турмаганини Алининг яна зарбалар беришидан қўрққани билан изоҳлайди.
Нима бўлган тақдирда ҳам Листон билан бўлган жанглардан сўнг Муҳаммад Али бокс чўққисига кўтарилади ва 10 йилдан ортиқ вақт давомида ушбу даражани ушлаб туради. Листон эса шундан кейин 16 та жанг ўтказиб, шулардан 15 тасида ғалаба қозонади. У охирги жангидан олти ой ўтиб, 1970 йилнинг декабрида сирли равишда вафот этади.
