Шимолий Атлантика алянси (НАТО) бош котиби лавозими октябрь ойида бўшайди. Амалдаги бош котиб Енс Столтенберг февраль ойида ушбу лавозимда ишлаш шартномасини бошқа узайтириш нияти йўқлигини маълум қилди. У 2022 йилнинг баҳорида Россиянинг Украинага ҳужуми пайтида НАТО раҳбариятини ўзгартирмаслик учун муддатини чўзганди.
Столтенбергнинг баёнотидан кейин Брюсселдаги алянс бош қароргоҳида яна мунозаралар бошланди: ким алянснинг ўн тўртинчи раҳбари бўлади? Бу лавозимни илк бор аёл киши эгаллашини истаётганлар ҳам кўп. Алянсга аъзо 30 га яқин давлат элчиларининг деярли ярми сўзсиз ўз номзодини илгари сурмоқда.
НАТО бош котиби зиммасида қандай масъулият бор?
Енс Столтенберг алянсни 2014 йилдан бери бошқариб келади. Унинг вориси НАТОнинг 30 аъзоси ўртасида ҳамжиҳатликни, манфаатлар мувозанатини, умумий келишувни таъминлашда ёрдам бериши керак. Бош котибдан дипломатик маҳорат ва алянсга садоқат кутилади.
НАТО раҳбари сиёсий қарорлар қабул қилиш ҳуқуқига эга эмас. У фақат Шимолий Атлантика алянси кенгаши — иттифоқнинг қарор қабул қилувчи олий органига расмий равишда раислик қилади. У матбуотга баёнотлар беради ва бошқа ҳукуматлар олдида НАТОга вакиллик қилади. Унда ҳарбий раҳбарлик қудрати бўлмайди.
Бош котибни танлашда қандай мезонлар рол ўйнайди?
НАТО раҳбари лавозимига номзод аввал давлат ёки ҳукумат раҳбари бўлган бўлиши керак. Ундан инглиз тилини мукаммал билиш талаб қилинади. Француз тилини билиш ҳам мақсадга мувофиқ. Вашингтон билан яхши муносабатда бўлиши керак. Қўшма Штатлар иттифоқнинг муҳим аъзоси сифатида, ҳатто бош котиб анъанага мувофиқ европалик бўлса ҳам, якуний сўзни айтишга ҳақли. АҚШ асосан НАТОнинг Европадаги Иттифоқчи Кучлари бош қўмондони (SACEUR) лавозимини ўзида сақлаб келади — бу алянсдаги энг юқори офицерлик лавозими.
Янги бош котиб барча 30 мамлакат ҳукуматларининг келишуви билан тасдиқланиши керак. Шу маънода, унинг минтақавий манфаатлари, келиб чиқиши ва сиёсий кун тартиби, қолаверса номзодни кўрсатган мамлакатнинг ҳарбий ва дипломатик аҳамияти муҳим рол ўйнайди. Масалан, Туркия вакилининг бу лавозимни эгаллашини ҳозирча тасаввур қилиб бўлмайди – бу мамлакат президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон Швециянинг алянсга қўшилишига тўсқинлик қилмоқда.
Ариза бериш тартиби қандай?
НАТО раҳбари лавозимига расмий ариза топширилмайди, расмий танлов комиссияси ҳам мавжуд эмас. Дипломатлар келишувга эришилгунга қадар ўз ҳукуматлари номидан ёпиқ йиғилишларда музокаралар олиб боради. Расмий овоз бериш жараёни йўқ. Алянсдаги давлат ва ҳукумат раҳбарлари саммитда янги бош котибнинг исмини эълон қилади. НАТОнинг навбатдаги саммити 11 июль куни Вилнюсда бўлиб ўтиши кутилмоқда.
НАТОнинг аввалги 13 раҳбарининг ҳаммаси ҳам юқоридаги талабларга жавоб бермаган. Мисол учун, 1988 йилдан 1994 йилгача алянсни бошқарган ягона немис бош котиби Манфред Вёрнер ҳеч қачон ҳукумат бошлиғи бўлмаган, балки Германия мудофаа вазири лавозимида ишлаган. НАТОнинг биринчи бош котиби британиялик барон Хастингс Исмей фақат Ҳамдўстлик ишлари бўйича вазир бўлган, аммо у генерал эди.
Бугунги кунда асосий даъвогарлар кимлар?
Исмини ошкор қилишни истамаган НАТО дипломати ҳозир Россия таҳдидига учраётган Болтиқбўйи давлатларидан бўлган аёл номзодни қўллаб-қувватлашини айтди. Гап Эстониянинг амалдаги бош вазири Кай Каллас ёки Литва ҳукумати раҳбари Ингрида Шимоните ҳақида кетаётган бўлиши мумкин. Алянснинг шарқий қанотидаги мамлакатлардан кўрсатилган аёл номзод НАТОдаги ҳарбий аҳамияти ортиб бораётган Польша томонидан шубҳасиз, қўллаб-қувватланади. Шунингдек, Словакия президенти Зузана Чапутова ҳам тилга олинмоқда. Бу давлат Украина билан бевосита чегарадош. Унинг номзодини бирдамлик ҳаракати сифатида талқин қилиш мумкин.
Аммо НАТОнинг жануби-шарқий қаноти ҳам ўз номзодини илгари сурмоқда — Қора денгизда жойлашгани сабабли НАТО учун стратегик аҳамиятга эга бўлган Руминия президенти Клаус Ёханнис. Хабар қилинишича, Италия жанубликларнинг бу лавозимга даъволарини кучайтириш учун собиқ бош вазир Марио Драгини НАТОнинг янги раҳбари сифатида тавсия қилган. Миш-мишларга кўра, Буюк Британияда ҳам мамлакат Brexit’дан кейин халқаро майдонда кўпроқ кўриниши учун ушбу лавозимга номзодлар бор. Собиқ ҳукумат раҳбари Тереза Мей Буюк Британиядан номзод бўлиши мумкин. Йиллар давомида Тереза Мей билан Brexit бўйича қизғин мунозаралар олиб борган Европа Иттифоқининг кўплаб сиёсатчилари учун буни тасаввур қилиш қийин.
Канада молия вазири, украиналик муҳожирларнинг набираси Христи Фриландда ҳам муайян имкониятлар бор, аммо ҳозиргача у “ўйиндан ташқарида” бўлган. Бир неча йил олдин Россиянинг пропоганда оммавий ахборот воситаларида Фриланднинг бобоси Иккинчи жаҳон уруши пайтида нацистлар билан алоқада бўлгани ҳақидаги маълумотлар тарқалди. Михайло Хомиак чиндан ҳам Краковда украин тилидаги газетанинг муҳаррири бўлган, у оккупацион режимга содиқ эди. Аммо Христи Фридланд бу ҳақиқатни ҳеч қачон яширмаган — аксинча у бобоси ва унинг газетаси ҳақидаги тарихий тадқиқотда қатнашган. Шундай қилиб, Фридланднинг рус ОАВлари томонидан “фош қилиниши” Канадада катта жанжал чиқармади ва унинг истеъфоси ҳақида жиддий гап бўлмади. Канада россиялик дипломатларни Фриланднинг обрўсига путур етказишга уринишда айблаб ҳудудидан чиқариб юборди. Канада Молия вазирлиги раҳбарининг НАТО бош котиби лавозимига номзодига келсак, унинг асосий муаммоси — европалик эмаслиги. НАТОнинг Европадаги аъзолари унинг номзодини қабул қилиши даргумон. Бироқ, канадалик вазир АҚШ томонидан қўллаб-қувватланаётгани ҳақида гаплар бор, деб ёзмоқда The Washington Post нашри.
Столтенбергнинг ўзи қолиши ҳам мумкин
НАТО штаб-квартирасида амалдаги бош котиб ўз баёнотига қарамай, ишини давом эттириши мумкинлиги, чунки ҳозирги энг оғир ҳарбий-сиёсий вазиятда кадрлар масаласи билан шуғулланишни истамаслиги ҳақида миш-мишлар тарқалмоқда. Енс Столтенберг ўз ваколатини 2024 йилнинг апрелигача узайтириши ҳам мумкин. Ўша пайтда НАТО 75 ёшга тўлади, бу Вашингтондаги саммитда нишонланади. Енс Столтенберг даъвогарлик қилган Норвегия марказий банки раҳбари лавозими аллақачон эгаллаб олингани ҳам унинг алянсда қолишига сабаб бўлиши мумкин.
Изоҳ (0)