Матонат – муваффақиятга эришишнинг ягона йўли. «Мартин Иден» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» лойиҳаси доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Жек Лондоннинг «Мартин Иден» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Ушбу китобни илк бора мактаб даврларида ўқиб чиққанман. Бу роман мен энг кўп қайта ўқиган асарлар ўнлигига кирса ҳам ажабланммайман. Чунки у характеримни шакллантирган, шахсий «мен»имни топишда ёрдам берган асарлардан биридир. Ҳамиша қийналган пайтларимда, бирорта иш қўлимдан келмайди деб енгилиш арафасида беихтиёр китобни ўқишни бошлаб, ўзим ва Мартин Иденни солиштирардим ҳамда шу аҳволим уникидан минг чандон енгил эканига амин бўлиб, олға силжишга ўзимда куч топа олардим.

Кейинги ҳаётимда ҳам, ҳеч нарса қила олмаслигим сабабли тушкунликка тушиб қолсам, шунчаки китобни қўлимга оламан-да, қайта ўқийман. Бошидан бошлаб. У янги куч билан ҳаракат қилиш учун туртки беради. Мартиннинг тиришқоқлиги ва меҳнат қобилияти – энг яхши мотивация. Ихтиёрий равишда ўзингизни қаҳрамон билан боғлайсиз. У муваффақиятга эришди – мен ҳам эришаман.

Ўйлайманки, ҳар бир муаллиф ва албатта китоби сотила бошлаган ҳар бир ёзувчи «Мартин Иден»ни ўқиши керак. У шахсан менга қаттиқ зарба берган. Чунки ёзадиган ва нашр этмоқчи бўлган одамнинг барча хавотирлари унинг саҳифаларида шунчалик зич жойлашганки, шафқатсиз реаллик нафас олишингизни қийинлаштириб юборади. Жек Лондон ақл косамизни донишмандлик суви билан тўлдириб туради.

Роман ҳақида

«Мартин Иден» романи буюк ёзувчи Жек Лондоннинг қаламига мансуб бўлиб, биринчи марта 1908–1909 йилларда The Pacific Monthly журналида чоп этилган, 1909 йилда эса Macmillan Company нашриётида алоҳида китоб сифатида нашр этилган.

Роман асосан автобиографикдир: Мартин Иден ва Жек Лондоннинг ўхшаш жиҳатлари жуда кўп. Иккаласи ҳам жамиятнинг қуйи табақасидан чиққан ва фақат ўз кучи билан адабиётда улкан ютуқларга эришган. Лондон ёшлигида ўзини жуда кўп ишларда синаб кўрган; у денгизчи, завод ишчиси, кир ювиш ширкати ишчиси сифатидаги тажрибасига таянган ҳолда моҳирона асарлар ёзди. Руф образи эса Жек Лондоннинг биринчи муҳаббати Мэйбл Эпплгартдан олинган.

Сюжет

Кунлардан бир куни паромда 20 ёшларда бўлган денгизчи Мартин Иден Артур Морз исмли йигитни безорилар тўдасидан ҳимоя қилади. У Мартин билан бир ёшда, аммо бадавлат ва ўқимишли одамлардан. Миннатдорлик белгиси сифатида Артур Мартинни оиласи билан таништириш учун кечки овқатга таклиф этади. Уй атмосфераси – деворларга чизилган расмлар, китоблар, роял Мартинни завқлантиради, ҳайратга солади. Артурнинг синглиси Руф унда алоҳида таассурот қолдиради. Унинг назарида у поклик, гўзаллик ва ҳатто илоҳийлик тимсоли эди. Мартин қизга муносиб бўлишга қарор қилади. У Руф, Артур ва шуларга ўхшаш ўқимишли одамлар сафига қўшилиш учун кутубхонага боради.

Мартин иқтидорли ва чуқур табиатли инсон эди. У адабиётни, тилни ўрганишга ғайрат билан киришади. У Руф билан тез-тез алоқада бўлиб туради, қиз эса ўқишида унга ёрдам беради. Руф – консерватив ва жуда тор қарашларга эга қиз – Мартинни ҳам атрофидаги одамлар қолипига солишга ҳаракат қилади, аммо муваффақиятга эриша олмайди.

Сўнгги денгиз сафарида олган барча пулини сарфлаб, Мартин денгизчиликка ёлланади ва денгизга йўл олади. Саккиз ойлик узоқ сузиш давомида Мартин ўқиб-ўрганиб, сўз бойлигини ва ақлий салоҳиятини бойитади ҳамда ўзини яхшироқ англай бошлайди. У ўзида жуда катта куч ҳис этади ва тўсатдан ёзувчи бўлишни хоҳлаётганини англайди. Шунда Руф у билан бирга дунёнинг гўзаллигини англаши мумкин.

Оклендга қайтиб, хазина қидирувчилар ҳақида ҳикоя ёзади ва қўлёзмани «Сан-Франсиско шарҳлари» газетасига юборади. Кейин кит овловчилари ҳақидаги ҳикояни ёзишни бошлайди. Руф билан учрашиб, режаларини у билан баҳам кўради, лекин, афсуски, қизга (Мартин билан содир бўлаётган ўзгаришлардан мамнун бўлса-да) унинг режалари ёқмайди.

Руф Мартинни севиб қолган, лекин унинг ҳаёт ҳақидаги ғоялари қизга буни тушуниш имкониятини бермайди. Руф Мартин ўқишини хоҳлайди, натижада йигит ўрта мактабга имтиҳон топширади, аммо грамматикадан ташқари барча фанлар бўйича муваффақиятсизликка учрайди.

Мартин муваффақиятсизлигидан унчалик тушкун эмас, лекин Руф хафа бўлади. Мартин журнал ва газеталарга юборган асарларининг ҳеч бири чоп этилмаган, ҳаммаси почта орқали ҳеч қандай изоҳсиз қайтарилган эди. Мартин ўйлайдики, улар қўл билан ёзилгани учун қабул қилинмаган. У ёзув машинкасини ижарага олади ва унда ёзишни ўрганади. Мартин тинмай ишлайди. У ўзида ўйлаган нарсаларини ёза олиш қобилиятини топади. Унинг орзулари ва узоқ йиллар давомида яшаб келган гўзаллик ҳақидаги барча фикрлари қайтариб бўлмас, қудратли ва жўшқин оқимни келтириб чиқаради.

Мартин ўзи учун Герберт Спенсернинг китобларини кашф этади ва бу унга дунёга янгича назар ташлаш имкониятини беради. Руфга эса унинг Спенсерга бўлган иштиёқи ёқмайди. Мартин ҳикояларини унга ўқиб беради; Руф уларнинг камчиликларини осонгина пайқайди, лекин улар ёзилган куч ва истеъдодни кўра олмайди. Мартин Руфга таниш буржуа маданияти доирасига мос келмайди. Сузишда ишлаб топган пули тугайди ва Мартин кир ювиш ширкатига кийимларни дазмоллаш учун ёлланади. Уни бу қийин иш чарчатади. У китоб ўқишни тўхтатади ва илгарилари бўлгани каби дам олиш кунлари спиртли ичимлик ича бошлайди. Бу иш нафақат машаққатли, балки аҳмоқона эканини англаб, кир ювиш ширкатини тарк этади.

Навбатдаги денгиз сафарига бир неча ҳафта қолганди; Мартин бу кунларни севгисига бағишлайди. У Руф билан тез-тез учрашади, улар бирга китоб ўқийди, велосипед ҳайдайди. Бир куни Руф Мартиннинг қучоғида бўлади... Руф севгининг жисмоний томони ҳақида ҳеч нарса билмайди, лекин Мартиннинг жозибадорлигини ҳис этади. Мартин қизнинг поклигини бузишдан қўрқади. Аммо Руфнинг ота-онаси учун у Мартин билан унаштирилгани ҳақидаги хабар қувончли эмас эди.

Мартин пул учун ёзишга қарор қилади. У португалиялик Мария Сильванинг уйидан кичкина хона ижарага олади. Кучли соғлиги унга кунига беш соатгина ухлашга имкон берарди. Қолган вақт давомида у ишлайди: нотаниш сўзларни ёзади, ўрганади, турли ёзувчиларнинг адабий усулларини таҳлил қилади, «ҳодисага асосланган тамойиллар»ни излайди. У ҳали бирорта сатр чоп этмаганидан ҳижолат тортмайди. «Ёзиш у учун мураккаб ақлий жараённинг якуний бўғини, шахсий фикрларни бирлаштириш, тўпланган фактлар ва позицияларни тўплаш билан боғлиқ бўлган охирги тугун эди».

Аммо муваффақиятсизлик давом этарди. Мартиннинг пули тугаб, пальто, кейин соат, кейин велосипедини гаровга қўяди. У фақатгина картошка еб, очлик билан курашар ва вақти-вақти билан синглиси ёки Руф билан бирга овқатланарди. Тўсатдан – деярли кутилмаганда – Мартин қалин журналдан хат олади. Журнал унинг қўлёзмасини нашр этмоқчи, аммо беш долларгина тўлашга тайёр, гарчи, ҳисоб-китобларга кўра, аслида 100 доллар пул тўлашлари керак бўлса-да.

Заифлашган Мартин қаттиқ грипп билан касалланади. Кейин унинг омади чопа бошлайди – журналлардан бирма-бир чеклар келишни бошлайди.

Бирмунча вақт ўтгач, муваффақият тўхтайди. Ноширлар Мартинни лақиллатишга уринади. Улардан нашр учун пул олиш осон эмас эди. Руф Мартинни отасининг қўлида ишлашга чақиради, у ёзувчи бўлишига ишонмайди. Тасодифан Морзлар хонадонида Мартин Ресс Бриссенден билан танишиб қолади. Бриссенден касал, у ўлимдан қўрқмайди, лекин ҳаётни унинг барча кўринишларида эҳтирос билан севади. Бриссенден Мартинни адабиёт ва фалсафа билан шуғулланадиган «ҳақиқий одамлар» билан таништиради. Янги ўртоғи билан Мартин социалистлар митингида қатнашади, у ерда спикер билан баҳслашади, лекин тезкор ва виждонсиз мухбир туфайли газеталар саҳифаларига социалист ва мавжуд тизимни ўзгартирмоқчи бўлаётган шахс сифатида кириб қолади. Газета нашри аянчли оқибатларга олиб келади – Руф Мартинга унаштирув бекор қилингани тўғрисида хат юборади.

Мартин яшашда давом этмоқда ва у ҳатто журналлардан олинган даромаддан ҳам мамнун эмас –ёзган деярли барча нарсалари энди нашр этилаётган эди. Бриссенден ўз жонига қасд қилади. Унинг ўлимидан сўнг Мартин томонидан нашр этилган «Эфемерида» деб номланган шеърий достон қаттиқ танқидларга сабаб бўлади. Мартин дўсти буни кўрмаганидан хурсанд бўлади.

Мартин Иден ниҳоят машҳурликка эришади, аммо буларнинг барчаси энди унга қизиқ эмас эди. Мартин уни бир пайтлар масхара қилган, уни бекорчи деб билган одамлардан таклифномалар олади, баъзан эса уларни қабул қилади. Маркиз оролларига бош олиб кетиш ва у ерда қамишли кулбада яшаш ғояси унга тасалли беради. У ўз яқинларига ва тақдири у билан боғланган одамларга сахийлик билан пул тарқатади. Энди унга на ёш ишчи Лиззи Коноллининг самимий севгиси ва на энди миш-мишларга бепарво муносабатда бўлиб, Мартин билан қолишга тайёр бўлган Руфнинг кутилмаган ташрифи таъсир қила олади. Мартин оролга сузиб кетади. У учун энди ҳеч қандай йўл йўқлигини тушунади. Бир неча кун сузгандан сўнг ўзини денгизга ташлайди. Яшаш иродасини алдаш учун ўпкасига тўлдириб ҳаво ютади ва катта чуқурликка шўнғийди. Ҳаво тугагач, энди сиртга кўтарила олмайди. У ёрқин, оқ нурни кўради ва қоронғу тубга учаётганини ҳис қилади, шунда онги уни абадий тарк этади...

Таҳлил

«Мартин Иден» – бу ҳаддан ташқари ҳаётий китоб, инсоният нодонлигидан тортиб гўзаллик чўққисигача бўлган катарсис саёҳати. Бу сафарнинг транспорт воситаси – китобдаги сўзлар.

Бутун китоб – ривожланиш, ўқиб-ўрганиш, қийинчиликларни енгиш учун курашлар йиғиндиси. Бу Жек Лондоннинг ёзувчилик йўли тасвирланган, барча саҳифаларида ҳаёт ва ҳақиқийлик акс этган роман. Унинг барча асарларида бўлгани каби, ушбу романда ҳам ёзувчи автобиографиясининг қайси қисмини ишлатганини аниқлаш қийин. Асарнинг тафсилотларига ёпишмасак, биз унда айнан Жек Лондоннинг курашчанлиги, одамийлиги ва индивидуаллигини учратишимиз мумкин.

Мартин Иден – бадавлат адвокат ўғлини тажовуздан қутқарган 21 ёшли йигит. Бу унга ўз шаҳрининг буржуа жамияти эшикларини очади. У ерда Руф исмли ёш университет талабаси, ҳаётни фақат китоблар орқалигина биладиган қиз билан танишади. Уни кўргандан сўнг Мартин Иден ўзи учун икки нарсани ҳал қилиб олади: қизнинг муҳаббатига эришиш ва буни маданият орқали амалга ошириш. У жанубий денгизлар бўйлаб кўп саёҳатлардан келган оддий денгизчи, лекин Руфга ва у яшайдиган оламга сеҳрланиб қолганини ҳис қилади.

Мартин темир иродаси билан ўзини ўзи ўқитишни кутубхонадан олган китоблари орқали бошлайди. «Мартин Иден» тарбиявий романнинг ажойиб намунасидир. Биз у билан унинг ҳар бир ривожланиш босқичи ва ютуқлари, қувончлари, китоблар орқали ҳурматга сазовор бўлиш учун қандай қадамлар қўяётгани билан яшаймиз.

Мартин Иденнинг ўзи китоблар ҳаётни ёритади, уни янада ёқимли ва қизиқарли қилади деб ўйлайдими? Йўқ. Мартин ҳар доим тикка гапиришни яхши кўрадиган қўпол денгизчи бўлиб қолади. Аммо маданият уни Руфга яқинлаштиради ва бу унинг мақсади эди. Бироқ янги нуқтаи назар унинг йўлини кесиб ўтади: у севган адабиётни ўзи ҳам ёзиши мумкинлигини аниқлайди. Уйқудан вақт ўғирлаб, кунига ўн тўққиз соат тинимсиз меҳнат қилиб, бахтсиз ҳаёт кечириб, ўзини деярли қашшоқлаштириб, биринчи ҳикояларини ёзади ва мамлакатнинг энг яхши журналларига юборади. Бирор муҳаррирнинг эътиборини жалб қила олмасдан, иш столида рад этилган асл нусхаларни тўпласа ҳам, умидсизликка тушмайди. У асарларини нашр этишда муваффақиятга эришса, Руф ҳам уни севиб қолишини ўйлайди.

Аммо мен унинг хатти-ҳаракатларида маданиятнинг идиллик тушунчаси мавжудлигига ишонмайман. У учун нашр қилмаслик, ҳатто ёзмаслик ҳам муҳим эмас; асосийси пул ишлаш. Бой бўлмасангиз, ҳеч ким эмассиз. Жек Лондон ҳам унинг қаҳрамони сингари америкалик эди, бу унинг прагматик эканини англатади. Бу жамият учун пул бахт келтиради, аниқроғи, бу бахт келтирадиган ягона нарса. Роман ёзув машинкаси олдида ўтирган ва буюк ноширларнинг шафқатсиз кучи билан курашишга уринаётган кичкина одам ҳақида. Бу прагматик жамиятда сиз дунёдаги энг яхши ёзувчи бўлишингиз мумкин, лекин агар сиз нашр қилинмасангиз ва китобларингиз сотилмаса, сиз ҳеч ким эмассиз, сиз ҳатто ёзувчи ҳам эмассиз.

Мартинга ўзидан бошқа ҳеч ким ишонмайди. Бошқалар у ҳаётда ўрнини топишига, қийинчиликларни енгиб ўтишига ишонмайди. Мартин Иден камбағал оиладан бўлган ёлғиз, кучли, саводсиз, аммо меҳрибон, ўжар ва мақсадли одам бўлиб, у ҳаёт йўлида кўп нарсаларни кўрган ва ҳис қилган. У оғир ва ифлос ишлардан қўрқмайди.

Китоб ярмида кеча-ю кундуз ўқиш учун шунча куч ва сабр-тоқатни қаердан олаётганини Мартиндан сўрагим келади. Истаган нарсамни олиш учун ҳеч кимга қулоқ солмай олға силжишим керакми?!

Севги. Бу унинг қалбида инқилоб яратиб, уни билимга жалб этган туйғу эди. Севги тўпори денгизчини китобларга қизиқтирди ва оқибатда уни буюк ёзувчи қилди. У Руфни жуда севади, унга ёққиси келади... Уни уйқу, овқат ва кийим ташвишлантирмайди. Руфга ёқиш учун у ўсади, одам бўлади. Ақли идрокидан устун бўлган ақлли одам, у илгари ўзи даҳо деб билганларни ҳам ортда қолдириб кетади. Унинг ҳамма нарсаси: пули, обрўйи, машҳурлиги ва кучли ақли бор эди. Лекин у бахтни пулга сотиб ола олмаган бахтсиз инсон эди...

Хулоса

Ушбу роман айниқса нашриёт оламида мавқе эгаллаш учун уйларида жимгина ишлаётган ёшлар учун жуда мос келади. Бу китобда улар учун бир постулат бор: кўп ишласангиз, истаганингизни оласиз. Бу ҳаяжонли, улуғвор, романга айлантирилган Америка менталитетидир.

Жек Лондон ўз даврининг буюк мутафаккирлари, айниқса Герберт Спенсер ва Ницше ғояларининг кучли таъсирида остида бўлган одам эди. Романда ҳаёт учун курашда энг муносиб одамнинг омон қолиши олқишланган. Мартин жуда ўзига ишонган йигит, уни саргузаштлари доно ва қобилиятли қилди.

Мартин Иден – бу ҳаёт, ирода, интизом ва ўзини ҳурмат қилиш ҳақидаги асар. Ютқазганлар адабиётнинг асосий қаҳрамонлари бўлган асрда, Мартин Иден унутилмас истиснога айланди, худди Жек Лондонда бўлгани каби: у миллион доллар ишлаб топганидан сўнг машҳур ва обрўли бўлиб қолди. Танқидчилар ва жамоатчилик уларнинг имтиёзли мавқеидан мамнун эмасди.

Қирқ ёшида морфиннинг ортиқча дозаси туфайли Жек Лондон Калифорниядаги ранчосида вафот этди. Сан-Франсиско бандаргоҳларида ишчи бўлган Жек Лондон ва сўз ёрдамида шон-шараф қидирган денгизчи Мартин Иден ўзларининг ажойиб фаолиятига ўзлари нуқта қўйди. Қизиғи шундаки, Мартин Иден асарида Жек Лондон гўё ўз фожиасини башорат қилгандек. Унинг ўзи айтганидек, у ухлаб ётган доимий сайёра бўлишдан кўра ёрқин ва тез учиб ўтган метеорит бўлишни афзал кўрган эди...

Қизиқарли фактлар

- Ёзувчининг ҳақиқий исми – Жон Гриффит Чейни;

- Жекнинг онаси унга ҳомиладор бўлиб, умидсизликка тушиб ўзини отишга уринган, чунки унинг фуқаровий эри аборт талаб қилган;

- Жек Лондон нафақат катталар учун, балки болалар учун ҳам асарлар ёзган. Унинг энг машҳур болалар китобларидан бири «Шимол ҳикоялари» тўпламидир;

- Жек Лондон адабий фаолият орқали миллион доллар ишлаб топган биринчи ёзувчи эканига ишонилади.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.