Eronda shoh rejimi ag‘darilgan 1979-yili hokimiyat shia ruhoniylari qo‘liga o‘tdi. Saddam Husayn shundoqqina biqinida qurilgan teokratik rejimni o‘zi uchun xavf sifatida ko‘rdi. Boisi iroqliklarning katta qismi shia mazhabiga eʼtiqod qilar, bu esa inqilob import qilinishi mumkinligini anglatar edi.
Ayni shu omil turtki bergan Iroq-Eron urushi 1980-yildan boshlab 8 yil davom etdi. Biroq Saddam Husayn o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga erisha olmay, misli ko‘rilmagan iqtisodiy muammolar bilan yuzlashdi. Mamlakat bo‘yniga 80 milliard dollar qarz yuklandi. Urush vayronalarini tiklash uchun ketadigan mablag‘ 240 milliard dollarga baholangan.
Bag‘dod kreditorlari orasida neftga boy Kuvayt ham bor edi. Biroq Saddam Husayn qarzni qaytarishni istamasdi. Shu bois u Iroqni qarz majburiyatidan ozod etish talabi bilan qo‘shnisiga yuzlandi. Biroq rad javobini olgach, kelgusida yuz mingdan ortiq insonlarning hayotiga zomin bo‘ladigan, mintaqa ob-havosini keskin o‘zgartirib yuboradigan qadam tashladi. Kuvaytga bosqin boshlandi.
Iroq qurolli kuchlari yuz mingdan ziyod askar, 3 mingdan ortiq tank bilan kutilmaganda hujum qildi. Kichik va zaif amirlik bir kun ichida mahv etildi. Bag‘dod suveren davlatni o’z tarkibiga 19-viloyat sifatida qo‘shib oldi. Kuvayt amiri Shayx Jaber al-Ahmad al-Sabah esa oilasi bilan Saudiya Arabistoniga qochishga majbur bo‘ldi. Saddam Husaynning keskin harakatlari qolgan arab yetakchilarini ham qo‘rqitib yubordi. Ular keyingisi o‘zlari bo‘lishidan hadikda edi.
G‘arb davlatlari Kuvaytga bosqinni qoralab, Saddam Husayndan o‘z qo‘shinlarini olib chiqishni talab qildi. Lekin Iroq rahbari BMT xavfsizlik kengashining talabini rad etdi. Shundan so‘ng AQSH boshchiligida xalqaro koalitsiya tuzildi. Uning tarkibida 39 ta davlatdan kelgan qariyb bir million harbiy, 3600 dan ortiq tank va 10 000 dan ziyod zirhli transport vositasi bor edi. Qolaversa, koalitsiya tarkibidan 2500 ga yaqin zamonaviy samolyotlar ham o‘rin olgan edi. Bu esa ittifoqchilarga havo ustunligini qo‘lga kiritish imkonini berdi. Shunday qilib, 1991-yil 17-yanvar sanasidan Iroqqa qarshi “Cho‘l bo‘roni” harbiy amaliyoti boshlandi.
Yuqori darajadagi muvofiqlashtirish, ilg‘or texnologiyalar hamda jangovar mahorat sharofati bilan koalitsiyaning qo‘li baland keldi. Iroq qurolli kuchlari jangovar harakatlarning hech qaysi teatrida muvaffaqiyatga erisha olmay, qaqshatqich mag‘lubiyatga uchradi. Qo‘shma Shtatlar mazkur urushda yuqori aniqlikdagi qurollarni qo‘llash bilan, harbiy harakatlar olib borishda yangi sahifa ochdi.
Shunday qilib, Saddam Husayn tomonidan uzoq yillar davomida qurilgan dahshatli urush mashinasi yakson qilindi. Bag‘dod o‘z qo‘shinlarini Kuvaytdan olib chiqa boshladi. Mana shunday kolonnalardan biri ikki davlatni bog‘lovchi avtomobil yo‘li bo‘ylab ketayotgan edi. 80-avtomagistral nomi bilan tanilgan mazkur yo‘nalish unda yuz bergan dahshatli voqea sabab tarixga “O‘lim yo‘li” nomi bilan kirdi. Fojia 1991-yilning 26-27-fevral kunlari sodir bo‘ldi.
Kuvayt shahridan boshlanib, Iroqning Basrasiga boradigan yo‘l 2000 ga yaqin transport vositalari bilan to‘la edi. Uning tarkibida tanklar, zirhli transport vositalaridan tashqari, son-sanoqsiz fuqaroviy texnikalar ham bo‘lgan. Biroq xalqaro koalitsiyani boshqarayotgan qo‘mondonlik ularning chekinishiga ko‘z yuma olmadi. Shunday qilib, ularni bombardimon qilish uchun ko‘rsatma berildi.
Koalitsiyaning F-15 qiruvchi samolyotlari kolonna boshi va oxiridagi texnikalarga zarba berib, harakatni to‘xtatdi. Talvasaga tushgan iroqliklar texnikalarni tashlab, har tomonga qocha boshladi. Ittifoqchilar maksimum talafot yetkazish uchun MK-20 Rockeye II kassetali bombalarini qo‘lladi. Vazni 200 kg dan oshadigan bu turdagi bombalar 247 ta kichik portlovchi elementdan iborat bo‘lib, keng maydondagi nishonlarni zararsizlantirish imkonini beradi.
Oradan ko‘p o‘tmay F/A-18 qiruvchilari hamda A-10 Thunderbolt II va A-6 Intruder hujumkor samolyotlari ham jangga qo‘shildi. Iroqliklarga Mark 82 va Mark 84 bombalari, shuningdek yuqori aniqlikdagi AGM-65 Maverick raketalari bilan zarba berildi. Biroq koalitsiya qo‘mondonlari bu yetarli emas degan xulosaga kelishdi. Kolonnani bombardimon qilishga AC-130 Gunship og‘ir qurollangan samolyotlari ham jalb etildi. Tom maʼnoda go‘sht maydalagichga aylanib qolgan hududdan amallab chiqib olgan texnikalarni esa Apache vertolyotlari birma-bir ovladi.
Voqeani har ikki tomon dahshat bilan xotirlaydi. Omon qolgan iroqliklar har yoqda yotgan jasadlar va hali qoni ketmagan tana bo‘laklarini eslab, hayoti davomida bunday qo‘rqinchli holatga guvoh bo‘lmaganini taʼkidlasa, ittifoqchilar o‘zlari yetkazgan talafot ko‘lamidan ta’sirlanadi.
Koalitsiyaning bu qadami hanuzga qadar turli bahs-munozaralar markazida turibdi. Ayrimlar buni urush jinoyati sifatida baholasa, boshqalar nazdida qochayotgan karvon qonuniy nishon hisoblangan. AQSH Markaziy Qo‘mondonligining o‘sha vaqtdagi rahbari Norman Shvarskof chekinayotgan karvonga hujumni oqlab, quyidagilarni aytgan edi:
“Biz Kuvaytdan shimolga chiqadigan avtomagistralni bombardimon qilganimizning birinchi sababi shuki, bu yo‘lda juda ko‘p harbiy texnika bor edi. Men barcha qo‘mondonlarga buyruq bergan edim: imkon qadar Iroq texnikalarining har bir qismini yo‘q qilishni istayman. Chunki agar biz ularni yo‘q qilsak, keyinchalik foydalana olishmaydi”.
O‘sha kungi fojiada qancha iroqlik o‘ldirilgani nomaʼlum. Eng konservativ hisob-kitoblarga ko‘ra 200-300 inson qurbon bo‘lgan. Yana boshqa manbalarda esa mingga yaqin raqamlar keltiriladi. Britaniyaning The Independent nashri muxbiri Robert Fisk voqea joyiga birinchilardan bo‘lib kelgan OAV vakillaridan.
“Men yonib ketgan avtomobillar ichida va qumda yuztuban yotgan jasadlar sonini sanay olmadim. Ular yo‘l bo‘ylab tarqalib ketgan edi. Ahvolni ko‘rgan har bir kishi buni “o‘lim manzarasi” deb atardi”, deya bo‘lgan voqealarni xotirlaydi u.
Voqealarni bevosita boshdan kechirgan, “o‘lim zonasi”dan piyoda qochish baxtiga muyassar bo‘lgan iroqlik askarlardan biri 1993-yili o‘z xotiralarini Vashington Post nashri bilan ulashdi.
“Yuzlab mashinalar portlatilgan, askarlar chinqirardi. Tun edi, bombalar osmonni yoritardi. Yonayotgan mashinalar, yo‘l bo‘yida yotgan jasadlar… Men qochib ketishga harakat qildim, Basraga faqat piyoda yetib bordim”, degan u.
Kuvayt shahridan Iroq tomon harakatlanayotgan karvon tarkibidagi 1400-2000 transport nishonga olingan. Ammo ularning faqat 28 tasi harbiy texnika edi. Qolgani kuvaytliklardan tortib olingan avtomobillar, yuk mashinalari, mikroavtobuslar bo‘lgan. Baʼzi guvohliklarga ko‘ra, ular orasida buldozer ham bor edi. Qisqacha aytganda, iroqliklar qo‘lga tushmaslik uchun yurishga yaroqli nima topsa, o‘shandan foydalangan.
Koalitsiyaning harakatlariga nisbatan savollarning keti shu kunga qadar ham uzilmay kelayotganiga sabab tinch aholi omilidir. Baʼzilar karvon tarkibida Kuvaytni tashlab qochayotgan oddiy insonlar bo‘lganini ham aytadi. Biroq harbiylar buni rad etib, ular Iroq armiyasining chekinayotgan kontingenti bo‘lganini daʼvo qilgan. Yana baʼzi taxminlarga ko‘ra, kolonna ichida chindan ham iroqliklar tomonidan garovga olingan tinch aholi bor edi.
Voqea ittifoqchilar, ayniqsa Oq uyni tashvishga soldi. Ular dahshat ko‘lami koalitsiyaning “xaloskor” obraziga soya solishidan qo‘rqishardi. Fojianing ertasi kuni, yaʼni 1991-yilning 28-fevralida AQSH prezidenti Jorj Bush harbiy harakatlar to‘xtatilganini eʼlon qildi.
Biroq “O‘lim yo‘lagi”ning hikoyasi shu bilan tugamadi. 2003-yili kichik Bush Saddam Husayn rejimini ag‘darish niyati bilan Iroqqa bosqin uyushtirdi. Navbatdagi koalitsiya bu maqsad uchun 80-avtomagistraldan foydalandi. Hozir esa u tinch maqsadlar uchun xizmat qilmoqda.
Izoh (0)