Agata Kristi badiiy adabiyot tarixida asarlari eng ko‘p nashr etilgan va tarjima qilingan yozuvchilardan biri hisoblanadi. U o‘z romanlari uchun ilhomni real hayotdan — o‘zi va tanishlarining hayotidan olgan. Farmatsevtikani o‘rganganidan zaharlanishni ishonchli tarzda tasvirlashni bilardi. Bir kuni o‘zi ham deyarli jinoyat xronikasining qahramoniga aylanayozgan va hayotining katta qismini Yaqin Sharqdagi arxeologik qazishmalarda o‘tkazgan. Forbes Woman buyuk yozuvchi haqida hikoya qiladi.
Yolg‘iz xayolparast
Agata Miller 1890-yilda Angliyaning Torki shahrida badavlat oilada dunyoga kelgan. U maktabga bormagan, chunki qizning ta’lim-tarbiyasi bilan ota-onasi shug‘ullangan, shu sababli uning deyarli do‘stlari bo‘lmagan. Haqiqiy do‘stlar o‘rniga Agata xayoliy do‘stlar yaratib, hikoyalar to‘qigan va she’rlar yozishni mashq qilgan. Besh yoshga to‘lganda, zerikishdan — katta aka-opasi allaqachon uydan ketib, u bilan vaqt o‘tkaza olmagani uchun — ko‘p kitob o‘qishni boshlagan.
1901-yil noyabr oyida Agataning otasi vafot etadi. Keyinchalik u o‘sha paytda bolalik davri tugaganini va katta bo‘lishga majbur bo‘lganini aytadi. 1902-yilda onasi uni qizlar maktabiga joylaydi. Agata u yerda uch yil tahsil oladi, ammo qattiq intizomga moslasha olmaydi. 1905—1907-yillarda Parijda o‘qiydi, bir nechta pansionat va maktab-internatlarda ta’lim oladi. U pianinoni yaxshi chalardi, biroq tortinchoqligi tufayli musiqachi bo‘lish fikridan voz kechadi.
1910-yilda Agata Angliyaga qaytib kelganda, onasining sog‘lig‘i yomonlashganini payqaydi. Shifokorlardan biri bemorga qolgan umrini iliq iqlimda o‘tkazishni maslahat bergach, ular uch oyni Qohirada o‘tkazishga qaror qilishadi. U yerda Agata turli ziyofatlarda ishtirok etib, ko‘plab yangi tanishlar orttiradi va Angliyaga qaytgach ham aloqalarini saqlab qoladi.
Qohiradan qaytgach, Agata grippga chalinib qoladi. Onasi unga to‘shakda zerikmasligi uchun yozishi kerakligini aytadi. Shunday qilib, yosh Agataning qalamidan chiqqan ilk hikoya “Go‘zallik uyi” dunyoga keladi. Bu asar 1926-yilda “Orzu uyi” nomi ostida nashr etiladi. O‘sha paytda Agata Qohiradan olgan taassurotlari ta’sirida birinchi romani “Sahrodagi qor”ni yozadi. Asar voqealari aynan shu shaharda kechardi. Biroq u qo‘lyozmani yuborgan barcha nashriyotlar uni rad etadi, kitob chop etilmaydi.
Farmatsevtika va yozuvchilik
1912-yilda Agata bir ziyofatda Qirollik havo kuchlari korpusining zobiti bilan tanishadi. Juftlik turmush qurmoqchi bo‘lib turganida Birinchi jahon urushi boshlanadi va Agataning qaylig‘i Fransiyaga harbiy xizmatga jo‘natiladi. To‘y Rojdestvo arafasida bo‘lib o‘tadi, Agata esa Miller qizlik familiyasini Kristiga almashtiradi.
Qallig‘i harbiy xizmatda ekan, Agataning o‘zi 1914-yil oktyabrdan urush tugagunga qadar Qizil Xoch shifoxonasida hamshira bo‘lib ishlaydi. 1915-yil mayda u kasalxona qoshidagi dorixonada farmatsevtikani o‘rganib, ikki yildan so‘ng imtihonni muvaffaqiyatli topshiradi. Kristiga ta’lim bergan provizor cho‘ntagida zaharli o‘simlik — kurarening bir bo‘lagini olib yurardi. Shu tariqa Kristida zaharlanish haqidagi detektiv g‘oya paydo bo‘ladi. Belgiyadan evakuatsiya qilingan ko‘plab askarlar bo‘lgan shifoxonadagi tajribasi ham unga ilhom manbai bo‘ladi. Natijada 1916-yilda “Steylzdagi sirli hodisa” romanida ilk bor Erkyul Puaro — belgiyalik sobiq politsiyachi va ko‘plab vatandoshlari singari qochoq bo‘lgan qahramon paydo bo‘ladi.
Agataning opasi uning yaxshi hikoya yozolmasligini aytib, uni masxara qilardi. U qo‘lyozmasini yuborgan dastlabki oltita nashriyot uni rad etadi. Biroq yettinchisi Kristi bilan yana beshta roman yozish uchun shartnoma tuzadi. Shundan so‘ng xususiy izquvar Erkyul Puaro Agata Kristining 33 ta romani va 54 ta hikoyasida personaj sifatida namoyon bo‘ladi. “Staylzdagi sirli hodisa” nashr etilgandan keyin, roman Buyuk Britaniyaning ilmiy tibbiyot jurnali bo‘lmish Pharmaceutical Journalʼda ijobiy taqriz oladi.
1919-yilda Kristi oilasi Londonga ko‘chib o‘tadi va xuddi o‘sha yili ularning qizi tug‘iladi. Uch yildan so‘ng Agata Kristining ikkinchi detektivi “Sirli raqib” chop etiladi. Bu romanda jinoyatni endi ikki qahramon: Tommi va Tappens tergov qilardi. Ular oxir-oqibat o‘quvchilar orasida Erkyul Puaroga qaraganda kamroq shuhrat qozondi.
Yozuvchi kitoblari uchun material sifatida ko‘pincha real hayotdagi voqealardan — o‘zining, shuningdek, do‘stlari va tanishlarining hayotidan foydalanardi. Masalan, Kristi “Golf maydonidagi qotillik” romanini erining sevimli o‘yinidan ilhomlanib yozgan. Shu bilan birga, bu sport turi ma’lum ma’noda ularning nikohini buzadi: yozuvchining eri ularnikiga golf o‘ynagani kelgan oilaviy do‘sti bo‘lgan ayolni sevib qoladi.
Yo‘qolish va qiyinchiliklar
1926-yil dekabr tunida yozuvchi eri bilan janjallashgandan so‘ng uydan chiqib ketadi va bedarak yo‘qoladi. Uning avtomobili ertasi kuni uyidan bir necha mil narida topiladi, Kristining o‘zi esa faqat 11 kundan keyin boshqa shahardagi mehmonxonada boshqa ism bilan ro‘yxatdan o‘tgan holda aniqlanadi. Mehmonxonadan uni eri olib ketmoqchi bo‘ladi, ammo uchrashganlarida Kristi uni tanimaydi. G‘oyib bo‘lish paytida gazetalar bu yangi detektivning reklama kampaniyasi yoki romandagidek o‘z o‘limini instsenirovka qilib, erini aybdor qilishga ustalik bilan urinish bo‘lishi mumkin, degan taxminlarni ilgari surishgan. O‘sha paytda er-xotin munosabatlari juda keskinlashgan edi.
Bularning barchasi yozuvchining ruhiy salomatligiga jiddiy zarar yetkazib, u tezda ijobiy natija bergan psixiatriya davolanish kursida davolanishga majbur bo‘ladi. 1927-yilga kelib Agata Kristi o‘zining ikkinchi eng mashhur adabiy qahramoni — miss Marpl bilan o‘quvchilarni tanishtirishga tayyor edi. Miss Marpl nafaqat bog‘dorchilik va to‘qish bilan shug‘ullanadigan, balki jinoyatlarni tergov qiladigan tetik va juda sinchkov kampir edi. U birinchi marta “Seshanba klubi” romanida paydo bo‘ladi. Keyinchalik miss Marpl yana 12 ta roman va 20 ta hikoya bosh qahramoniga aylanadi.
1928-yilda Agata eri bilan ajrashadi. O‘sha yili u Birinchi jahon urushida halok bo‘lgan bastakor hayoti haqidagi “Pahlavonlar noni” romanini yozadi. Unda detektiv unsur yo‘q edi va Kristi o‘z ismining faqat bir janr bilan bog‘lanib qolganini his qilib, asarni Meri Vestmakott taxallusi ostida nashr ettiradi. Kristining alter egosi faqat 1946-yilda fosh etiladi.
Yangi romanlar
Og‘ir davrdan keyin Agata Kristiga yangi ilhom manbai zarur edi. 1928-yil kuzida u Bag‘doddan endigina qaytgan er-xotin bilan tanishadi. Yangi tanishlarining sayohat haqidagi hikoyalari yozuvchini “Sharqiy ekspress” poyezdiga chipta xarid qilishga undaydi.
Yaqin Sharq bo‘ylab sayohat qilayotib, Agata Kristi Suriyaga boradi, so‘ngra qadimgi shumerlar shahri Urni qazish ishlariga yo‘l oladi. U yerda arxeologlar bilan tanishadi. Ikki yil o‘tgach, 1930-yil fevralida yangi do‘stlari uni yana ekspeditsiyaga taklif qilishadi va uni yana bir ingliz tadqiqotchisi — Maks Mallovan bilan tanishtiradilar. U Agata Kristiga Iroqning eng qiziqarli tarixiy joylarini ko‘rsatadi. Bir necha oydan so‘ng, 1930-yil sentyabrda yozuvchi va uning yangi tanishi Edinburgda turmush quradi.
Shundan keyin Agata Kristining hayoti o‘zgarib ketadi. U apreldan sentyabrgacha Angliyada yashab, asar yozar, qishda esa eri bilan Suriya yoki Iroqqa qazishmalar uchun jo‘nab ketardi. Fotograf sifatida ta’lim olgach, erining topilmalarini suratga olish va kataloglashtirish bilan shug‘ullanardi. Kristi ham eriga yordam berishga, ham yiliga ikkita yangi detektiv asar yozishga ulgurardi. Sharq muhiti yozuvchini bir qator romanlar yaratishga ilhomlantirdi: “Sharqiy ekspressdagi qotillik”, “Nil daryosidagi o‘lim”, “Mesopotamiyadagi qotillik”, “O‘lim bilan uchrashuv” va “Bag‘dod uchrashuvlari” shular jumlasidan.
Agata Kristi va eri Buyuk Britaniyaning Ikkinchi jahon urushiga kirgani haqida 1939-yil sentyabrda radio orqali xabar topishadi. Qazishmalarni to‘xtatishga majbur bo‘lishadi. Kristi yana Torki shifoxonasida dorixonachi, keyinchalik esa universitet kolleji kasalxonasida hamshira bo‘lib ishlaydi. Uning eri Qohiraga eskadrilya qo‘mondoni etib yuboriladi. Er-xotin urush tugagach — 1945-yildagina ko‘rishadi. Ular arxeologik tadqiqotlarini davom ettirish imkoniga ega bo‘ladi. 1946-yilda Agata Kristi o‘zining ekspeditsiyalardagi kundalik hayoti haqida “Qanday yashayotganingni aytib ber” nomli xotiralarini nashr ettiradi.
Tirikligidayoq e’tirof etilishi
Agata Kristi umrining so‘nggi yillarigacha faoliyatini davom ettirdi. U eri bilan 1958-yilgacha, ya’ni u yerda inqilob sodir bo‘lgunga qadar Iroqqa borib turdi — o‘sha paytda yozuvchi qariyb 70 yoshda edi. 1974-yilda 80 yoshdan oshganida, u o‘zining so‘nggi detektivi “Arlekin choy xizmati”ni yozdi. Kristi 1976-yil yanvarida o‘z uyida vafot etdi.
Agata Kristi hali hayotligidayoq Britaniya adabiyotining mumtoz adibiga aylandi. 1948-yilda uning o‘nta kitobining yillik adadi 100 000 nusxani tashkil etdi. 1950-yilda uning “Qotillik e’lon qilindi” nomli 50-kitobi 50 000 nusxada chop etildi. 1956-yilda yozuvchiga Britaniya imperiyasining ikkinchi darajali ordeni topshirildi, 1971-yilda esa u Dame Commander unvoniga sazovor bo‘ldi.
Bugungi kunda Agata Kristi dunyodagi eng ko‘p sotiladigan badiiy adabiyot muallifi hisoblanadi. U, shuningdek, asarlari eng ko‘p tarjima qilinadigan yozuvchilardan biri sanaladi: YUNESKOning tarjimalar ro‘yxatida Agata Kristi hatto Shekspirni ham ortda qoldirib, birinchi o‘rinni egallagan.
Izoh (0)