O‘zbekistonliklarning chorak qismi to‘y qilish uchun qarz oladi — so‘rovnoma

“Yuksalish” harakati 2025-yil 19-iyundan 3-iyulgacha aholi o‘rtasida “O‘zbekistonda to‘ylar” mavzusida so‘rovnoma o‘tkazdi. Uning natijalariga ko‘ra, aholi kamxarj va ixcham marosimlar tarafdori.

So‘rovnomada jami 1 247 kishi ishtirok etdi. Shundan 18−30 yoshlilar 34,3 foizni, 30−45 yoshlilar 35,5 foizni, 50 yoshdan kattalar 30,2 foizni tashkil etdi. So‘rovnomada qatnashganlarning 71,13 foizini turmush qurganlar, 24,38 foizi esa hali turmush qurmaganlar bo‘lgan. 4,49 foizi esa oilaviy holatini aytmagan. Tadqiqot poytaxt, viloyat markazlari va tumanlarni o‘z ichiga olgan holda mamlakatning turli hududlaridan bo‘lgan respondentlarni qamrab olgan. So‘rovnomada mamlakatning barcha hududlaridan fuqarolar ishtirok etgan.

Respondentlarning katta qismi — 81,24 foizi (ayniqsa, viloyatlarda yashovchilar) o‘z oilasining o‘rtacha oylik daromadini 5 million so‘mdan 12 million so‘mgacha deb ko‘rsatgan.

“To‘yga taxminan qancha pul sarflagansiz (yoki sarflashni rejalashtiryapsiz)?” degan savolga quyidagi javoblarni bergan:

• 30 million so‘mgacha — 31,28 foiz;
• 50 million so‘mgacha — 23,98 foiz;
• 70 million so‘mgacha — 15,72 foiz;
• 100 million so‘mgacha — 15,88 foiz;
• 100 million so‘mdan ortiq — 9,62 foiz.

Rejalashtirilgan yoki amalda sarflangan mablag‘lar ko‘pincha (umumiy respondentlarning 65,2 foizi) 50 million so‘mdan 100 million so‘mgacha yoki undan ham ko‘proqni tashkil qiladi. So‘rovnoma natijalarida qayd etilishicha, bu ko‘rsatkich ko‘plab oilalar uchun bir yillik daromadga teng yoki undan ham yuqori bo‘lishi mumkin.

Aksariyat respondentlar to‘y xarajatlarini shaxsiy jamg‘armalari hisobidan emas, boshqa manbalar orqali qoplaganini bildirgan. Asosiy moliyaviy manbalar quyidagilar bo‘lgan:

• “o‘zim va yaqinlarim yordamida” — bu javobni 55,17 foiz respondent tanlagan.
• “qarz olganman / olaman” — degan javobni 25,1 foiz respondent bergan.
• “daromadim yetarli” — deb hisoblaganlar 14,11 foiz.
• javob bermaganlar — 5,62 foiz.

“Bu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, to‘y — ko‘plab oilalar uchun ulkan moliyaviy yuk, ularning mavjud daromadlariga mutlaqo mos kelmaydi va qarzga botiradi, bu esa yangi turmush boshlayotgan oilalar yoki ularning ota-onalari uchun moliyaviy barqarorlikka jiddiy xavf tug‘diradi”, deyiladi so‘rovnoma natijalarida.

Xarajatlarning asosiy harakatlantiruvchi omili — ijtimoiy va ota-ona tomonidan bosim

“To‘yga katta xarajat qilishga nima sabab bo‘ladi?” degan savolda respondentlarga bir nechta variantni tanlash imkoniyati berilgan bo‘lib, ular ko‘pincha shaxsiy istaklardan ko‘ra tashqi omillarni ko‘rsatgan.

• “Jamiyat bosimi / elga to‘y berishim kerak degan majburiyat” — 46,11 foiz respondent aynan shu javobni tanlagan. Bu eng yetakchi sabab bo‘lib, to‘y jamiyat nazarida baholanadigan ommaviy tadbir sifatida qaralishi madaniyatimizda chuqur ildiz otganini ko‘rsatadi. “Uyat”dan qo‘rqish va “yuzimiz yerga qaramasin” degan istak oilalarni o‘z imkoniyatlaridan ortiqcha xarajatlarga majbur qilmoqda.
• “Yoshlarning orzu-havasi” — 31,36 foiz respondentlar bu variantni tanlagan.
• “Ota-onaning orzu-havasi” — 29,03 foiz. Bu ikkinchi muhim omil hisoblanadi. Ko‘pincha katta avlod hashamatli to‘y o‘tkazishda qat’iy turib oladi, bu orqali ular o‘z ambitsiyalarini ro‘yobga chiqarib, qarindoshlar hamda jamiyat oldidagi “burchini” ado etayotganini his qiladi.
• “Quda tomonning talabi” — 16,6 foiz respondent bu holatni muhim deb hisoblagan. Bu ikki oilaning kimo‘zarga harakat qilishga undovchi omil sifatida ta’riflangan.

“Sizningcha, atrofdagilar bosimi oilalarni qimmatbaho to‘y o‘tkazishga majbur qiladimi?”, degan savolga berilgan javoblar jamiyatdagi fikrlar bo‘linishini, ammo bosim mavjudligini tan olganlar ko‘pchilikni tashkil qilishini ko‘rsatdi:

• “yo‘q, bu har bir oilaning shaxsiy ishi” — deb hisoblaganlar 34 foiz;
• “ha, albatta” — deb javob berganlar 30,05 foiz;
• “ko‘proq ha, deb o‘ylayman” — 19,95 foiz;
• “ko‘proq yo‘q, deb o‘ylayman” — 11,54 foiz;
• javob bermaganlar — 3,76 foiz.

Ideal to‘y formati

“To‘y qanday bo‘lishi kerak?” degan savolga respondentlarning aksariyati — 39,62 foizi “kamtarona” yoki “o‘rtacha, yaqinlar davrasida” kabi variantlarni tanlagan. “Dabdabali, hashamatli” variantini esa atigi 6,66 foiz respondent afzal ko‘rgan. Ko‘plab respondentlar dabdabali to‘ylar — bu “keraksiz stress va qarzlarga sabab” degan fikrni ma’qullagan va ko‘p mablag‘ sarflanganlaridan afsuslanishlarini bildirgan respondentlarning 44,51 foizini tashkil etdi.

“Bu jamiyatda dabdabali to‘ylarning samarasizligi haqida aniq tushuncha mavjudligini va ko‘proq kamtarona to‘ylar o‘tkazishga bo‘lgan kuchli istak borligini anglatadi. Biroq bu ratsional yondashuv ijtimoiy me’yorlar va an’analar to‘sig‘ini yenga olmayapti. Odamlar ikki o‘t o‘rtasida qolgan: sarflashni istamaydilar, ammo majbur bo‘lishmoqda”, deyiladi so‘rovnoma natijalarida.

Agar tanlov imkoni bo‘lsa, respondentlar mablag‘ni quyidagi yo‘nalishlarga sarflashni afzal bilgan:

• taʼlim olishga,
• uy-joy sotib olishga,
• sayohatlarga,
• sog‘lig‘ini tiklashga,
• biznesga sarmoya kiritishga.

Quyidagi o‘zgarishlar ko‘proq qo‘llab-quvvatlangan:

• “mehmonlar soni va marosim ko‘lamini qisqartirish” — bu taklifni 35,69 foiz respondent ilgari surgan.
• “to‘ydan keyingi ayrim marosimlarni kamaytirish” — deb hisoblaganlar 31,44 foiz.
• “to‘ydan oldingi ayrim marosimlarni qisqartirish” — bu fikrni 37,61 foiz respondent qo‘llab-quvvatlagan.

Eng kam qo‘llab-quvvatlangan pozitsiya esa “Hech qanday o‘zgarish kerak emas” — bu fikrni atigi 7,14 foiz respondent bildirgan.

“Yuksalish” harakati xulosasida qayd etilishicha, O‘zbekistonda to‘y an’analarini isloh qilish va soddalashtirish bo‘yicha kuchli ijtimoiy buyurtma mavjud. Aholi eng qimmat va charchatadigan marosimlardan voz kechishga tayyorligini bildirgan.

Tarixchi olim Baxtiyor Xolmurodovga ko‘ra, O‘zbekiston xalqi 2014-yilda to‘ylarga 7,5 milliard dollarni sarflab yuborgan. 2024-yilda esa to‘y xarajatlari salkam 12 milliard dollarga qarab ketgan.