Farzand tarbiyasi va tez tibbiy yordam: ChatGPT’dan qaysi mavzuda maslahat so‘rab bo‘lmaydi?

Chat-botlar kundalik hayotimizga tez kirib keldi: biz ulardan ta’tilni rejalashtirishni, muzlatgichdagi mahsulotlardan kechki ovqat tayyorlashni yoki printer nima uchun ishlamayotganini aniqlashni so‘raymiz. Javoblar bir soniyada paydo bo‘ladi, ishonchli eshitiladi — go‘yo bu shunchaki sun’iy intellekt emas, balki har qanday masala bo‘yicha shaxsiy ekspertdek. To anginani limonad bilan davolash yoki telefonni mikroto‘lqinli pechda zaryadlash haqida maslahat bermaguncha. Ana shunda ravshan bo‘ladiki, silliq iboralar ortida to‘liq safsata yashiringan bo‘lishi mumkin.

Buning sababi shundaki, neyron tarmoqlar cheklangan ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydi, mavjud bo‘lmagan tafsilotlarni o‘ylab topishga moyil va sizning vaziyatingiz haqida hech narsa bilmaydi. Kundalik masalalarda xato qiymati uncha yuqori emas, ammo ba’zi sohalarda, jumladan sog‘liq, pul kabilar borasidagi xatolar haqiqiy yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin.

Quyida sun’iy intellektga ishonishdan oldin bir necha bor tekshirib ko‘rish kerak bo‘lgan to‘qqizta yo‘nalish keltirilgan.

1. Ruhiy salomatlik

   

Hech qanday xavfli tomoni yo‘qdek tuyuladi: chat-botni ochib, “ertalab turishni xohlamayman, bu normal holatmi?”, deb yozasiz. Bir soniyadan so‘ng ekranda allaqachon “qutqarish rejasi” paydo bo‘ladi: bot ko‘proq sayr qilishni, kofeindan voz kechishni va albatta “fikrlash tarzi ustida ishlash”ni maslahat beradi. Bu mantiqiy va ishonchli tuyuladi, to jiddiyroq narsani so‘ramaguncha: algoritm uzoq davom etadigan depressiyani mavsumiy tushkunlikdan ajrata olmaydi, xavotirli buzilishni esa xursandchilik bilan “muddatdan keyingi stress” deb ataydi.

Muammo shundaki, botda na tashxis, na kontekst va na sizning vaziyatingizni tushunish qobiliyati bor. U o‘tkinchi xafagarchilikni klinik depressiyadan ajrata olmaydi, hatto “o‘zingizni qo‘lga oling” kabi “qo‘llab-quvvatlash”ni ham taklif qilishi mumkin. Stenford universitetining iyun oyidagi tadqiqoti shuni ko‘rsatdiki, mashhur beshta “terapevtik” suhbat boti ko‘pincha xavfli xatti-harakatlarni rag‘batlantiradi va ruhiy kasalliklarga chalingan odamlarga nisbatan noxolis munosabatni bildiradi.

Shuning uchun, agar sizda jiddiy ruhiy tashvishlar paydo bo‘lsa, psixologga murojaat qilish qilish ma’qulroq. Ruhiy salomatlik masalalarida tajriba o‘tkazish xavfli.

2. Shoshilinch tibbiy yordam va tashxis qo‘yish

   

Kechasi ko‘krak qafasida bosim his qildingiz va darhol chat-botdan so‘radingiz: “Bu yurakmi yoki shunchaki pitsani ko‘p yeb qo‘ydimmi?” Sun’iy intellekt darrov tinchlantiruvchi maslahatlar bera boshlaydi: dori iching, uxlang va alomatlarni kuzating.

Biroq ChatGPT ham xato qilishi, ham ehtiyotkorlik qilishi mumkin, buni Vashington universiteti tadqiqoti tasdiqlaydi. Olimlarning sinovlarida ChatGPT-4 bir xil alomatlarga qaramay, deyarli yarim holatda yurak xuruji xavfini turlicha baholagan. Baholar “hech qanday xavf yo‘qdan to “zudlik bilan reanimatsiyaga”gacha farq qilgan. Bunday “shifokor”ga ishonish qiyin, albatta.

Agar alomatlar o‘tkir bo‘lsa, 103 raqamiga qo‘ng‘iroq qiling. Haqiqiy shifokor tashxis qo‘ygandan so‘ng esa, chat-botdan tushunarsiz tibbiy atamalarni tushuntirish uchun foydalanish mumkin.

3. Parhezlar va nutritsitologiya

   

ChatGPT yordamida bir haftalik shaxsiy ovqatlanish rejasini tuzish bir necha marta knopkani bosish bilanoq amalga oshiriladi. U do‘stona tarzda “muvozanatli” ratsionni tanlaydi, taomlar tayyorlash usullarini keltiradi va kaloriyalarni hisoblaydi. Biroq muammo shundaki, barcha raqamlar “chamalab” olinadi. Buni tadqiqotchilar Nutrients jurnalining fevral sonidagi taqrizida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’kidlashgan. Ularning ma’lumotlariga ko‘ra, ChatGPT-4 doimiy ravishda porsiyalarni kichikroq ko‘rsatadi, oqsil va mikroelementlarni yetarlicha baholamaydi.

Bunga qon tahlillaringiz, allergiyalaringiz va qabul qilayotgan dori-darmonlaringiz haqidagi ma’lumotlarning yo‘qligini qo‘shsangiz, tavsiya etilgan ertalabki smuzi allaqachon temir tanqisligini yuzaga keltirishi yoki antidepressant bilan ziddiyatga kirishishi mumkin.

Bunday ovqatlanish ratsioniga amal qilishdan oldin, hech bo‘lmaganda bir marta, lekin puxta ravishda nutritsionist bilan maslahatlashing. Ovqatlanish taxmin qilish o‘yinini o‘ynashga arziydigan soha emas. Bot sizning tanangizni ko‘rmaydi — u shunchaki hamma narsani biladigandek taassurot qoldiradi, xolos.

4. Yuridik maslahatlar

   

Tasavvur qiling: siz chaqiruv qog‘ozi yoki jarima oldingiz yoxud shartnoma tuzyapsiz — va darhol chatga yozasiz: “Nima qilishim kerak, qayerga murojaat qilishim kerak, qanday huquqlarim bor?” Sun’iy intellekt batafsil, qonunlarga havolalar bilan, ishonchli ohangda va hatto tayyor hujjat namunalari bilan javob beradi. Advokatga murojaat qilmasdan ham ish bitadiganga o‘xshaydi.

Ammo bu yerda eng qiziq tomoni boshlanadi: model mamlakatingiz qonunchiligini mukammal bilmaydi, mahalliy xususiyatlarni hisobga olmaydi va atamalarni osongina chalkashtirib yuboradi. U bekor qilingan qonunlarga havola qilishi, chet el voqeliklarini kiritib yuborishi yoki umuman mavjud bo‘lmagan moddalarni o‘ylab topishi mumkin.

Agar masala jiddiy bo‘lsa — merosdan tortib mehnat nizosigacha, botga emas, huquqshunosga murojaat qilgan ma’qul. Hujjatlardagi xatolar har jihatdan qimmatga tushishi mumkin.

5. Moliya va investitsiyalar

   

Pulingizni investitsiya qilgingiz keladi va siz sun’iy intellekt maslahatchisidan 2025-yilda qayerga mablag‘ kiritishni so‘raysiz. U shov-shuvli, masalan “arzimas foizlar bilan” ipotekani qayta moliyalashtirish kabi maslahatlar beradi. Chuqurroq o‘rganmaguningizcha, hamma narsa risoladagidek ko‘rinadi. Shunday qilib, ChatGPT shaxsiy moliya bo‘yicha 100 ta haqiqiy savolga javob bergan Investing in the Web testida javoblarning 29 foizi to‘liq emas yoki chalg‘ituvchi, yana 6 foizi esa butunlay noto‘g‘ri ekani aniqlandi.

Edinburg va Oksford olimlari sun’iy intellekt strategiyalarini fond bozori kotirovkalarining 20 yillik tarixida sinab ko‘rganlarida, natija ham qoniqarsiz bo‘lib chiqdi. Bozorning o‘sishi davrlarida algoritmlar odatdagi indeks fondidan kamroq daromad keltirdi va inqiroz paytlarida esa aksiyalarni shunchaki ushlab turish va ularni sotmaslikdan ko‘ra ko‘proq zarar ko‘rsatdi.

Moliyaviy qarorlar inson tajribasini talab qiladi. Yaxshisi, mutaxassis bilan maslahatlashing yoki hech bo‘lmaganda ixtisoslashgan manbalardagi ma’lumotlarni qayta tekshiring. Pul shoshilinch qarorlarga yo‘l qo‘ymaydi. Ayniqsa, hatto bank kartasiga ega bo‘lmagan kimsaning maslahatiga asoslangan bo‘lsa.

6. Muhandislik va qurilish hisob-kitoblari

   

Armatura tanlash yoki devor suv isitgichka bardosh bera olishini tushunish kerak bo‘lganda va so‘raydigan hech kim bo‘lmaganda, ko‘pchiligimiz sun’iy intellekt yordamchisiga murojaat qilamiz. U esa dadillik bilan formulalar, koeffitsiyentlar hamda tushuntirishlarni beradi. Qurilishdan yiroq odam uchun bu tajribali loyihachining maslahatlari kabi ishonchli ko‘rinadi. Ayniqsa, chat “zaxira bilan mos keladi” deb ta’kidlaganda.

Aslida, vaziyat bunday silliq emas. ChatGPT na uyingizni, na qurilish materiallarini, na iqlimni va na vazifani noto‘g‘ri qo‘yilishini ko‘radi. Algoritm o‘lchov birliklarini adashtirib yuborishi, xavfsizlik koeffitsiyentlarini unutishi, eskirgan me’yorlarni qo‘llashi mumkin. Keyin esa shunchaki: “uzr, men xato qildim, keling, sizning ayvoningizni yana bir bor qurishga urinib ko‘ramiz”, deydi.

Qurilish va muhandislik ishlarida arzimas narsa bo‘lmaydi. Har qanday hisob-kitoblarni, albatta, soha mutaxassislari bajarishi shart.

7. Dasturlash va dasturiy ta’minot ishlab chiqish

   

Xatolikni tuzatish, skriptni to‘ldirish yoki kutubxonani qanday ulashni tushunish kerak bo‘lganda, biz yana chat-botga murojaat qilamiz. U esa tajribali dasturchi kabi kodning katta qismlarini mohirona ishlatadi. Hatto odam yozgandek izohlar ham qo‘shadi. Kod kompilyatsiya qilinadi va ishlayotganga o‘xshaydi. Tayyor!

Biroq kapot ostida xohlagan narsa yashirinishi mumkin: zaiflik, noto‘g‘ri mantiq, tekshirilmagan bog‘liqliklar. Model loyihangizning barcha tafsilotlarini, muhit cheklovlarini bilmaydi. Tajribali dasturchi uchun sun’iy intellekt kundalik ishlarni avtomatlashtirishning qulay usuli hisoblanadi. Ammo “noldan sun’iy intellekt yordamida veb-sayt yaratishga” qaror qilgan yangi boshlovchi har qanday kichik muammoda ishdan chiqadigan mo‘rt “franken-kod” yig‘ish xavfiga duch keladi.

Dasturlashda ChatGPT’ga ko‘r-ko‘rona ishonish — bu algebradan birovning uy vazifasini tushunmasdan ko‘chirib olishga o‘xshaydi. Xatolar albatta yuzaga chiqadi, lekin keyinroq.

8. Kiberxavfsizlik

   

Sayt ochilmayaptimi? Bank xatining haqiqiyligini tekshirmoqchimisiz? Yoki Wi-Fi tarmoqni qanday himoyalashni bilmayapsizmi? Albatta, chat-bot parolni o‘zgartiring, ikki bosqichli avtorizatsiyani yoqing, havolalarga o‘tmang kabi maslahatlar bilan yordam beradi. Hammasi o‘rinli ko‘rinadi - xuddi malakali texnik qo‘llab-quvvatlash mutaxassisi bilan suhbatlashayotgandek.

Ammo, har doimgidek, muammo mayda-chuydalarda yashiringan. Neyrotarmoq firibgar subdomenni sezmasligi, o‘sha “xavfsiz” saytda ma’lumotlar sizib chiqqaniga bir yil bo‘lganini bilmasligi yoki qulaylik uchun himoyani o‘chirishni bemalol tavsiya etishi mumkin. Yaponiyalik tadqiqotchilarning so‘nggi ishi shuni ko‘rsatdiki, ChatGPT haqiqiy zaifliklarni xayoliy zaifliklardan ajrata olmaydi. So‘rovlarning 97 foizida u soxta CVE kodlari bilan “zaifliklar” haqida ishonchli, ammo butunlay to‘qima ogohlantirishlar beradi, ya’ni aslida mavjud bo‘lmagan muammo bilan qo‘rqitadi.

Shu sababli, xavfsizlik masalalarida mutaxassisga ishongan ma’qul — aks holda bitta xato barcha ma’lumotlaringizni yo‘qotishga olib kelishi mumkin.

9. Bolalar tarbiyasi

   

Bola erkalik qiladi, vazifalarni bajarishni istamaydi yoki ketma-ket o‘nta multfilm ko‘rishni talab qiladi — shunda siz umidsizlikka tushib, chat-botdan yordam so‘raysiz. Javob tez keladi, sun’iy intellekt “zamonaviy yondashuvlar”ga havola qiladi, ijobiy rag‘batlantirish usullarini taklif etadi va hatto suhbat namunasini beradi. Lekin bu xavfli yanglishish. Axir sun’iy intellekt sizning farzandingizni bilmaydi. U bolangizning temperamentini va oiladagi vaziyatni tushunmaydi. Maslahatlar ziddiyatli, turli madaniy va yosh tizimlaridan ajratib olingan bo‘lishi mumkin. Eng muhimi — tarbiyada universal yechimlar mavjud emas. Bir bolaga yordam beradigan narsa, boshqasida norozilik yoki ichki chekinishni keltirib chiqarishi mumkin.

Bunday masalalarda pediatrlarga, psixologlarga, pedagoglarga murojaat qilgan ma’qul. Yoki hech bo‘lmaganda ekspert nazoratidagi kitoblar va podkastlar kabi ishonchli manbalarga tayaning. Albatta, maslahatlarni o‘zingizning sog‘lom fikringiz va bolangizning munosabati bilan taqqoslashingiz lozim.