Nima uchun ba’zan “tilimiz uchida” turgan so‘zni eslay olmaymiz?

Ehtimol, siz biror narsani gapirib berayotganingizda to‘satdan to‘xtab qolgan holatni boshdan kechirgandirsiz. Chunki siz kerakli so‘zni, nomni yoki ismni aniq bilsangiz ham, uni eslay olmaysiz. U go‘yo tilingizning uchida aylanayotgandek, ammo miyangizni chetlab o‘tib, u yerga yetib borgandek tuyuladi, chunki fikringiz bo‘shab qoladi. Yana bir soniya — va siz uni eslayman deb o‘ylaysiz, lekin baribir uddalay olmaysiz. Shu lahzada vaziyatdan sinonim yoki batafsil tushuntirish yordamida chiqib ketishingiz mumkin. Ammo keyin hech kim sizni qutqarmasa va so‘zni aytib bermasa, to eslab qolguningizcha yoki internetdan qidirguningizcha uzoq vaqt qiynalasiz.

Turli madaniyatlarda bu hodisaning o‘z nomi mavjud bo‘lib, u asosan til bilan bog‘liq. Masalan, ingliz tilida bu on the tip of the tongue iborasi bilan ifodalanadi, bu so‘zma-so‘z til uchida degan ma’noni anglatadi. Fransuzlarda esa maxsus so‘z bor — preskevyu. Bu “deyarli ko‘rilgan” degan ma’noni anglatuvchi presque vu iborasidan kelib chiqqan.

Ya’ni, agar odam o‘ziga aniq ma’lum bo‘lgan narsani eslay olmasa, bu uning xotirasi yomon degani emas, balki preskevyu holatidir.

Chexovning preskevyu haqida butun boshli hikoyasi bor – “Ot familiyasi”. Uning qahramonlaridan biri eng muhim paytda kerakli familiyani ayta olmaydi — u go‘yo uning xotirasidan o‘chib ketgandek bo‘ladi. Qahramonning iztiroblarini tushunish oson, chunki har bir kishi o‘zini bunday vaziyatda tasavvur qila oladi.

Bu hodisa nima sababdan yuzaga keladi?

Bu hodisani ilk bor 1890-yilda shifokor va psixolog Uilyam Jeyms o‘zining “Psixologiya tamoyillari” kitobida tasvirlagani taxmin qilinadi: “Har bir eslanadigan so‘zda biz o‘ziga xos yetishmovchilik hissini his qilamiz. Bu har bir holatda turlicha bo‘ladi, garchi alohida nomga ega bo‘lmasa-da. Bizda unutilgan so‘zning ritmi uni tashkil etuvchi tovushlarsiz saqlanib qolishi mumkin, yoki unutilgan so‘zning birinchi harfi, birinchi bo‘g‘inini eslatuvchi, ammo butun so‘zni xotirada tiklay olmaydigan narsa qolishi mumkin. Unutilgan she’rning bo‘sh o‘lchovini eslay olmaslik har kimga tanish, qanchalik eslashga urinmasin, bu bo‘shliq so‘zlar bilan to‘ldirilmay qolaveradi”.

Preskevyuni keyinchalik boshqa psixologlar, jumladan Zigmund Freyd ham o‘rgandi. XX asrda ularga miya tadqiqotchilari ham qo‘shildi. Yuz yildan ortiq vaqt ichida olimlar buning sababini aniqlab olishlari kerak edi, ammo hozirga qadar hech kim buning sababini aniq bilmaydi. 

Aytgancha, bir nechta taxminlar mavjud. Masalan, quyidagilar:

• Bu xotiradan ma’lumotni olishdagi vaqtinchalik xato. Sodda qilib aytganda, kerakli paytda xotiralar katalogidan so‘zni topib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, preskevyu ko‘pincha odam yaqinda o‘rgangan yoki kamdan-kam ishlatiladigan so‘zlar bilan sodir bo‘ladi. 
• Xotira boshqa so‘z bilan to‘silib qoladi. Ya’ni miya kerakli so‘zga umuman aloqasi bo‘lmagan, ammo u bilan qandaydir bog‘liqlikka ega bo‘lgan tushuncha yoki ismni ehtiyotkorlik bilan taqdim etadi. Shundan so‘ng, aslida eslamoqchi bo‘lgan narsani eslash imkonsiz bo‘lib qoladi. Bu xuddi siz suhbatdoshingizdan “X harfi bilan boshlanadigan o‘sha aktyorning ismi”ni aytib berishni so‘raganingizda, u Ezra Miller bo‘lib chiqadigan vaziyatga o‘xshaydi.
• Xotiraning to‘liq bo‘lmagan faollashuvi yuz beradi. Ushbu farazga ko‘ra, miyaga berilgan turtki so‘zni to‘liq eslash uchun yetarli emas, ammo u hozir xotiraga kelayotgandek his qilish uchun yetarlidir.
•  Kognitiv qobiliyatlar yosh ulg‘ayishi bilan pasayadi. Keksa odamlar yoshlarga qaraganda ko‘proq preskevuga duch kelishadi. 

Ikki tilli odamlarda vaziyat biroz boshqacha. Ular ismlarni bir tilda so‘zlashuvchilar kabi tez-tez unutishlari mumkin, lekin oddiy so‘zlar bilan bog‘liq preskevyu holati ularga ko‘proq qiyinchilik tug‘dirishi mumkin.

Preskevyu holatida nima qilish kerak?

Eng yaxshisi — fikrni chalg‘itish. Murakkab his-tuyg‘ular so‘zni unutganingiz uchun emas, balki uni hozir eslashingiz kerakdek tuyulishi, ammo buning uddasidan chiqa olmasligingiz tufayli yuzaga keladigan umidsizlik sababli paydo bo‘ladi. Uni xotiradan chiqarib olishga qanchalik ko‘p urinsangiz, o‘zingizni shunchalik sarosimaga tushgandek his qilasiz. Ehtimol, unutuvchanligingiz tufayli paydo bo‘lgan stressdan xalos bo‘lganingizdan so‘ng, bu so‘z miyangizda o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi.