Leonardo da Vinchi, Albert Eynshteyn, Napoleon Bonapart, Isaak Nyuton, Nikola Tesla, Iskandar Zulqarnayn, Ivan Pavlov — san’at, fan va siyosatdagi bu mashhur shaxslarni nima birlashtiradi? Ularning barchasi chapaqay bo‘lgan.
O‘nlab yillar davomida ba’zi umume’tirof etilgan daholarning chapaqayligi ularning o‘naqaylarga qaraganda ancha iste’dodliroq degan barqaror afsonani kuchaytirdi. Biroq Kornell universiteti psixologlarining yangi tadqiqoti yetakchi qo‘l va ijodkorlik qobiliyati o‘rtasidagi bog‘liqlik haddan tashqari baholanganini ko‘rsatib, bu keng tarqalgan qarashni rad etadi.
Professor Daniel Kasasanto rahbarligidagi bir guruh olimlar qariyb bir asr davomida yozilgan mavzuga oid ko‘plab ilmiy nashrlarni — mingga yaqin ishni tahlil qildi. Ulardan atigi 17 tasi meta-tahlilga kiritishning qat’iy mezonlariga javob berdi. Divergent, ya’ni ijodiy fikrlashga mas’ul bo‘lgan miya yarim sharining o‘ng tomoni chapaqaylarda kuchliroq faollashadi, degan mashhur fikrga qaramay, umumlashtirilgan tahlil natijalari kutilmagan bo‘lib chiqdi: chapaqaylar ijodiy testlarda hech qanday ustunlik ko‘rsatmadi. Ba’zi hollarda esa, ozgina ustunlik hatto o‘naqaylar tomonida bo‘lgan.
Shunday bo‘lsa-da, san’at va musiqa sohalarida chapaqaylarning aholidagi ulushi — taxminan 10 foizdan ko‘proq uchraydi. Bu esa chapaqaylik ijodkorlik qobiliyati bilan bevosita bog‘liq degan noto‘g‘ri tushunchani keltirib chiqardi. Bu haqiqatmi yoki yo‘qligini aniqlash uchun olimlar 770 dan ortiq sohada faoliyat yuritayotgan 12 mingga yaqin kishining kasblari va faoliyat sohalari haqidagi keng qamrovli ma’lumotlar bazasini tahlil qilishdi. Turli kasblarda — rassomlardan tortib fiziklargacha — talab etiladigan ijodkorlik darajasini taqqoslaganda, eng ijodiy kasblarning aksariyatida, aksincha, chapaqaylar kam vakil ekani aniqlandi.
Xo‘sh, “chapaqay daho” qabilidagi afsona qayerdan kelib chiqqan? Mualliflarning fikricha, buning sabablaridan biri insonning statistik xatoga moyilligi bo‘lib, bunda yagona, ammo yorqin misollar qoidaga aylanadi. Bir-ikki mashhur chapaqay rassom yoki musiqachini ko‘rib, odamlar umumlashtirishga moyil: agar ular ijodkor va ayni paytda chapaqay bo‘lsa, demak, bu xususiyatlar o‘rtasida bog‘liqlik bor, deb o‘ylashadi. Romantiklashtirilgan “san’at fidoyisi” g‘oyasi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan: ma’lumki, chapaqaylar haqiqatan ham ko‘proq depressiya yoki shizofreniyadan aziyat chekishadi va jamoat ongida uzoq vaqtdan beri ijodkorlik bilan ruhiy azob-uqubatlar o‘rtasida mustahkam aloqa mavjud.
Tadqiqot mualliflari ta’kidlashicha, chapaqaylik na qarg‘ish, na in’om, balki oddiy me’yor variantidir. Chapaqaylarda ijodiy fikrlashda yoki g‘ayrioddiy yechimlarni topishda tug‘ma ustunlik mavjud emas. Bundan tashqari, bunday ustunlikka ishonish — xolisona ilmiy ma’lumotlarni e’tiborsiz qoldirish demakdir. Professor Kasasanto shunday xulosa qiladi: chapaqaylarning alohida ijodkorligiga ishonish — shunchaki chiroyli, ammo noto‘g‘ri afsonadir. Bu afsonani tasodifiy misollar, madaniy qoliplar va ehtiyotsiz umumlashmalar oziqlantirgan, xolos.
Izoh (0)