13 yoshga to‘lmagan bolaga smartfon olib berilsa, u ulg‘ayganida xavotir, yolg‘izlik hissi va hatto o‘z joniga qasd qilish haqida o‘ylash ehtimoli sezilarli darajada ortadi. 163 ta davlatdan yig‘ilgan 100 mingdan ortiq odam ishtirok etgan yirik xalqaro tadqiqotni olib borgan mualliflar shunday xulosaga keldi.
Tadqiqot natijalari Journal of Human Development and Capabilities jurnalida chop etildi. Maqolada bolalarning smartfonga erta ega bo‘lishi ularning hali shakllanmagan psixikasiga jiddiy zarar yetkazishi mumkinligi aytildi.
Tahlillarga ko‘ra (tadqiqotda 18-24 yosh oralig‘idagi yoshlar ishtirok etgan), bola smartfonga qancha erta ega bo‘lsa, keyinchalik ruhiy salomatligida muammolar paydo bo‘lish ehtimoli shuncha yuqori bo‘ladi. Tadqiqot muallifi, AQSHdagi Sapien Labs markazi professori Tara Tyagarajan shunday deydi:
“Eng jiddiy oqibatlar 13 yoshdan ham avvalroq smartfondan foydalana boshlaganlarda kuzatildi. Ayniqsa, bu qizlarda yaqqol sezildi: ular orasida xavotir, haqiqatdan uzilganlik hissi va ba’zida suiqasd xayollari ko‘proq uchradi”.
Yoshlarning ruhiy holati Mind Health Quotient (MHQ) indeksi asosida baholandi. Bu indeks emotsional, kognitiv va ijtimoiy funksiyalar darajasini o‘lchaydi.
13 yoshidan beri smartfon ishlata boshlaganlarda MHQ o‘rtacha 30 ballni tashkil etgan. 5-6 yoshida telefon ishlata boshlaganlarda esa bu ko‘rsatkich deyarli nolga tushgan. Bu tafovut, ayniqsa, qizlar orasida yaqqol sezilgan, jumladan, smartfondan 5-6 yoshda foydalana boshlagan qizlarning 48 foizida o‘z joniga qasd qilishga oid fikrlar aniqlangan. Smartfonni 13 yoshida olganlar orasida bu ko‘rsatkich ikki baravar past — 28 foizni tashkil etgan.
Bolalarning ruhiy salomatligi aynan nima sababdan yomonlashmoqda?
Tadqiqotchilarga ko‘ra, asosiy muammo smartfonning o‘zida emas, balki uning yordamida bolalarning ijtimoiy tarmoqlarga, ayniqsa, sun’iy intellekt algoritmlariga asoslangan xizmatlardan erta foydalanishidadir.
Bolalarning internetga haddan tashqari erta jalb etilishi yoshlar orasidagi psixik muammolarning qariyb 40 foiziga sabab bo‘lmoqda. Bunga kiberbulling (internetda tahqirlanish), uyqusizlik va oilaviy munosabatlarning yomonlashuvi kabi holatlar ham kiradi.
Ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlar — AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada va Avstraliyadagi vaziyat esa yanada og‘ir. Bu davlatlarda bolalarga o‘rtacha 11 yoshida smartfon olib beriladi. Yosh bo‘yicha cheklovlar bo‘lishiga qaramay, raqamli platformalar ularni samarali nazorat qilolmayapti, natijada 13 yoshgacha bo‘lgan bolalar ham ijtimoiy tarmoqlarga bemalol kirib bormoqda.
Tavsiya etilayotgan choralar
Tadqiqot mualliflari xuddi alkogol va tamaki mahsulotlari savdosi kabi qonun doirasida qat’iy tartib belgilashni hamda quyidagi chora-tadbirlarni joriy etishni taklif qilmoqda:
maktab dasturiga raqamli gigiyena bo‘yicha majburiy ta’limni kiritish;
foydalanuvchilarning yoshini qat’iy aniqlash mexanizmlarini joriy qilish;
13 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ijtimoiy tarmoqlarga kirishni to‘liq taqiqlash;
internet va ijtimoiy tarmoqlarga ulangan funksiyalarsiz, bolalar uchun maxsus telefonlar ishlab chiqarilishini yo‘lga qo‘yish.
“Texnologiyalar qonunlardan tezroq rivojlanmoqda. Biz oldindan harakat qilishimiz kerak. Ortiqcha ehtiyotkorlikning zarari yo‘q”, deydi professor Tyagarajan.
Ayrim davlatlarda bu masalani qonun bilan tartibga solish borasida allaqachon harakatlar boshlangan. Masalan:
Fransiyada smartfonlardan foydalanish boshlang‘ich va o‘rta maktablarda taqiqlangan.
Xitoyda bolalar ekran qarshisida o‘tkazadigan vaqtga qat’iy cheklovlar joriy qilingan.
AQSHning bir necha shtatlarida esa foydalanuvchilarning yoshini tasdiqlash va platformalarda joylashtirilgan kontent uchun kompaniyalarning javobgarligini kuchaytiruvchi qonun loyihalari muhokama qilinmoqda.
Ilmiy xulosaga ko‘ra, agar tizimli yondashuv joriy etilmasa va bolalar kelajagi faqat ota-ona gardaniga tashlab qo‘yilsa, keyingi avlod ruhan va ijtimoiy jihatdan zaif holda voyaga yetishi mumkin.
Izoh (0)