Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) O‘zbekiston fiskal va monetar siyosati bo‘yicha tahlil va tavsiyalarini eʼlon qildi. Xulosalarda qator muhim iqtisodiy masalalarga to‘xtalib o‘tilgan.
Iqtisodiy o‘sish va inflyatsiya
Jamg‘arma prognoziga ko‘ra, joriy yilda mamlakat iqtisodiy o‘sishi 5,9 foizni tashkil etishi mumkin. 2026-yildagi ko‘rsatkich 5,8 foiz atrofida barqaror bo‘lishi kutilmoqda.
XVJ 2025-yilda respublikadagi umumiy inflyatsiya darajasi 8,4 foizgacha pasayish kutilmalarini ochiqlagan. Bunga 2024-yil mayda oshirilgan energiya narxlari taʼsirining susayishi, qatʼiy fiskal va monetar siyosat inflyatsion bosimni kamaytirishi asosiy omillar sifatida keltirilgan. Kelasi 2026-yil yakunida esa inflyatsiya darajasi 6,5 foizgacha tushishi prognoz qilingan.
2027-yil oxiriga borib, inflyatsiya Markaziy bank belgilagan 5 foizlik maqsadli darajagacha pasayishi kutilmoqda. Buning uchun quyidagi choralar ko‘rilishi zarurligi bildirilgan:
- qatʼiy pul-kredit siyosati;
- makroprudensial siyosatning kuchaytirilishi;
- byudjet intizomini doimiy saqlash.
Ammo yillik o‘rtacha 5 foizlik inflyatsiyaga erishish 2028-yilda ro‘y berishi prognoz qilinmoqda.
Narxlar pasayishi uchun hukumat tuzilmaviy o‘zgarishlarni ham amalga oshirishi muhimligi bayon etilgan. Jumladan, davlat korxonalarini isloh qilish va xususiylashtirish, mehnat bozorini rivojlantirish, raqobatni oshirib, energetika tariflarini liberallashtirishni yakunlash va Jahon savdo tashkilotiga aʼzo bo‘lish nazarda tutilgan.
Byudjet taqchilligi, davlat qarzi va oltin
XVJ 2025-yilda O‘zbekistonda byudjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 5 foiz darajasida saqlanib qolishini kutmoqda.
“Bu taqchillik asosan sarmoyaga oid importlar (investitsiya uchun keltirilgan texnika, uskunalar va hokazo) hisobiga yuzaga keladi”, deyiladi tahlilda.
Jamg‘arma mamlakat oltin sotuvi ko‘payishi hisobiga boshqa tovar va xizmatlar eksporti pasayishini qoplay olishini qayd etgan. O‘zbekiston oltin-valyuta zaxiralari 2026-yil oxiriga borib taxminan 9,2 oylik importni qoplay oladigan darajada bo‘lishi prognoz qilingan.
“2030-yilgacha xalqaro zaxiralar kamida olti oylik importni qoplash darajasida bo‘lib qoladi”, deya maʼlum qilingan hisobotda.
Jamg‘arma davlat yillik tashqi qarz olish limitlariga qatʼiy rioya qilishi lozimligiga alohida urg‘u bergan.
“Qarz limitlarini oshirish — davlat qarzini ko‘paytiribgina qolmay, byudjetga bo‘lgan ishonchni susaytiradi va inflyatsion bosimni kuchaytiradi”, deya voqelikni tahlil qilgan manba.
Jamg‘armaga O‘zbekiston hukumati vakillari davlat xarajatlarini oltin narxi o‘zgarishlariga bog‘lamaslik tarafdori ekanini bildirgan. Lekin bu o‘ziga xos murakkab jarayon sifatida baholangan. Chunki oltin narxi ko‘tarilganda ko‘pincha boshqa iqtisodiy sohalar zaiflashadi va bu holatda hukumat yordamiga ehtiyoj kuchayadi.
Tahlilda byudjet xarajatlarini optimallashtirish bo‘yicha ham tavsiyalar berilgan. Avvalo, davlat xizmatchilarining ish haqi xarajatlarini tartibga solish muhimligi bildirilgan. Shuningdek, raqobatsiz davlat xaridlarini qisqartirish va Markazlashtirilgan xarid agentligini tashkil etish tavsiya qilingan.
Soliq siyosatiga doir tavsiyalar
XVJ O‘zbekistonda soliq tushumlarining YIMga nisbati pasayib borayotganini qayd etgan. Bu esa byudjet barqarorligiga tahdid soladi.
2025-yil byudjeti yangi soliq imtiyozlarini qo‘shmoqda va mavjudlarini uzaytirishni nazarda tutmoqda. Mazkur qaror soliq bazasi o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. Tahlilda soliq bazasini kengaytirish zarurligi yozilgan.
Jamg‘arma hisob-kitoblariga ko‘ra, mamlakatda aksiz soliqlarni oshirilsa, YIM hajmi 1,1 foiz ko‘payadi. Agar investitsion chegirmalarni kamaytirilib, daromad solig‘i imtiyozlari qayta ko‘rib chiqilsa, yana 1,1 foiz o‘sish bo‘lishi mumkin.
“Bojsiz import imtiyozlarini bekor qilish va yangilarini bermaslik YIMni 3,2 foiz oshiradi”, deyiladi o‘rganish xulosasida.
Jamg‘arma jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkasini progressiv qilishni ham tavsiya etgan. Bunda yuqori daromadlilar ko‘proq soliq to‘lashi kerakligi nazarda tutilgan.
“2025–2030 Soliq qo‘mitasi islohot strategiyasini tez tasdiqlashi zarur. Yashirin iqtisodiyotiga qarshi kurashish strategiyasini qo‘llab-quvvatlash muhim. Bunda naqd pulsiz to‘lovlarni rag‘batlantirish katta ahamiyatga ega”, deya o‘z tavsiyalarini bergan jamg‘arma.
Pensiyaga oid tavsiyalar
XVJ O‘zbekiston pensiya tizimida o‘rta muddatli barqarorlikni taʼminlash uchun o‘zgartirishlar qilish zarurligini bildirgan. Birinchi navbatda pensiya yoshini bosqichma-bosqich oshirish lozimligi keltirilgan. Shu bilan birga, hukumatga quyidagi tavsiyalar berilgan:
- Avtomatik narx indeksatsiyasini joriy qilish (yaʼni inflyatsiyaga qarab pensiyani avtomatik oshirish);
- Pensiya nafaqasi miqdorini mehnat faoliyati davomidagi o‘rtacha daromad asosida hisoblash;
- Ayrim tashkilotlar uchun belgilangan imtiyozli badal stavkalarini bosqichma-bosqich bekor qilish bilan bir vaqtda standart badal stavkasini oshirish.
Jamg‘armaga ko‘ra, keksalikda kambag‘allikni kamaytirish maqsadida beriladigan har qanday ijtimoiy nafaqalar qatʼiy manzilli bo‘lishi lozim. Bular ehtiyojmandlikni baholash asosida aniqlanib, davlat byudjetidan moliyalashtirilishi va takrorlanishlarning oldini olish uchun boshqa ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash choralari bilan uzviy bog‘liq holda boshqarilishi kerak.
Valyuta bozori haqida
Xalqaro valyuta jamg‘armasi O‘zbekiston Markaziy bankiga valyuta kursining kengroq diapazonda harakatlanishiga imkon berishni tavsiya qilgan. Jamg‘arma regulyatorning valyuta bozoriga aralashuvini ikki asosiy holat bilan cheklash maqsadga muvofiq deb hisoblaydi.
Birinchidan, neytralitet prinsipi asosida. Yaʼni Markaziy bank sotib olgan oltin miqdorida valyuta sotishi kerak. Bu orqali pul massasi ortishining oldi olinadi.
Ikkinchidan, favqulodda vaziyatlarda valyuta bozoriga aralashuv cheklanishi muhim. Bunga misol sifatida pandemiyadan so‘ng (2021-yil) yoki Rossiya-Ukraina urushi boshlanishidagi (2022–2023-yillar) o‘zgaruvchan davrlarni keltirish mumkin.
“2024-yilda Markaziy bank oltin xarid qilgan miqdorga teng valyuta sotmagan. Bu esa muqobil yo‘llar bilan ortiqcha pul massasini kamaytirishga olib kelgan. Mazkur harakat qo‘shimcha xarajat va siyosiy noaniqlik yaratadi. Prinsipga yil davomida rioya qilish pul massasi oshishidan saqlaydi va valyuta kursi moslashuvchanligini taʼminlaydi”, deyiladi tahlilda.
“Davlat banklari faoliyati samarasiz”
2023–2024-yillarda uchta bank xususiylashtirilganiga qaramay, hali ham 9 ta davlat banki tizimidagi aktivlarning 65 foizini egallagan. Davlat baʼzi xususiy banklarda ham kichik ulushlarga ega. Xususiy banklar ham davlat dasturlarida (imtiyozli ipoteka, yoshlar va kichik biznes kreditlari) ishtirok etishga majbur qilinmoqda.
Tahlil qilinishicha, imtiyozli kreditlar hajmi kamaygan bo‘lsa-da, 2024-yil oxirida umumiy kreditlarning 24,1 foizini tashkil etdi. Davlat banklari samarasiz faoliyat olib bormoqda. Chunki ular kreditlarni bozor stavkalaridan past narxda, hukumat kafolatlari bilan “ustuvor” yo‘nalishlarga yo‘naltirmoqda. Bu esa kredit sifati pasayishiga, muammoli kreditlar oshishiga va kapital yetarliligining kamayishiga olib kelmoqda. Natijada davlat bu banklarni yiliga YIMning 2 foizigacha miqdorda subsidiya bilan qo‘llab-quvvatlamoqda. Xususiy va xorijiy banklar esa ko‘proq foydali va likviddir.
“Davlat banklari faqat tijorat maqsadlariga xizmat qilishi kerak. Ijtimoiy vazifalarni bajarish — korporativ rejada alohida ko‘rsatilishi va byudjetdan to‘liq hamda ochiq moliyalashtirilishi lozim. Bank kengashi va rahbariyatiga mustaqil va malakali aʼzolar tayinlanishi zarur”, deya tavsiya bergan XVJ.
Tahlilda bank boshqaruvi mustaqil ishlashi va KPI uchun javobgarlik bo‘lishi zarurligi taʼkidlangan. Jarayonga hukumat bevosita aralashmasligi lozimligi qayd etilgan.
Xususiylashtirish jarayonlari ham ochiq, raqobatli, tartibga solingan tarzda bo‘lishi shartligi keltirilgan. Bank sohasida tajribaga ega strategik sarmoyadorlar jalb etilishi muhimligi ta’kidlangan.
Davlat yirik banklarni “siyosiy bank” sifatida saqlab qolmoqchi, ammo bu moliyaviy xatarlar va byudjet xarajatlarini oshirishi mumkin. Shu sabab bunday rejadan voz kechish tavsiya etiladi, deyiladi xulosada.
XVJga ko‘ra, davlat banklarini tijoratdan chetga chiqishi muammolar tug‘dirmoqda. Ularni sog‘lomlashtirish zarur.
Umuman olganda, davlat korxonalari va banklariga ko‘makni bosqichma-bosqich bekor qilish tavsiya etilgan. Ularning korporativ boshqaruvini mustahkamlash zarurligi taʼkidlangan.
“Hukumat moliyaviy sektorda hali ham asosiy rolni o‘ynaydi. Bu esa samaradorlikni kamaytiradi, xususiy sektor uchun kreditlar qimmatlashishiga va fiskal xarajatlar ortishiga olib keladi. Muammolarni kamaytirish uchun davlat banklarining tijoratga yo‘naltirilgan faoliyatini kuchaytirish, imtiyozli kreditlarni bosqichma-bosqich bekor qilish va yirik banklarni xususiylashtirishni jadallashtirish zarur. Shuningdek, xalqaro amaliyotlarga muvofiq kreditlarning sifatini to‘g‘ri baholash va muammoli kreditlar (NPL) bo‘yicha hisobotni yaxshilash lozim”, deya qayd etgan jamg‘arma.
O‘z navbatida moliyaviy nazorat, xavfsizlik tarmoqlari va inqirozga qarshi boshqaruv tizimlari kuchaytirilishi kerakligi ham tavsiya qilingan.
Izoh (0)