Siz bilan, shubhasiz, bunday holat yuz bergan: aniq bir maqsad bilan qo‘shni xonaga kirasiz-u, birdan xona o‘rtasida turib qolganingizni va nima uchun kirganingizni eslay olmaganingizni payqaysiz. Bunday unutuvchanlikning sababi nimada — tasodifmi yoki miyamizning g‘alati xususiyatimi?
Buning sababi “eshik taʼsiri” deb ataluvchi hodisada yashiringan. Uning mohiyati shundaki, bir xonadan boshqasiga o‘tishning o‘ziyoq miyamizdagi joriy vazifani “o‘chirib tashlashi” mumkin. Bu taʼsirni ilk bor 2006-yilda Notrdam universiteti psixologlari chuqur o‘rganishgan. Ularning tajribalaridan birida ishtirokchilar virtual muhitda narsalarni ko‘chirishi kerak edi: ular bir xonadan boshqasiga o‘tib, nima olib o‘tayotganini eslab qolishi lozim edi.
Inson ostonadan o‘tishi bilanoq uning xotirasining aniqligi sezilarli darajada pasayib ketardi. Xuddi shunday taʼsir haqiqiy hayotda ham kuzatilgan.
Buning sababi nimada? Gap xotiramizning ishlash tarzida. Miya axborotni kontekstda, yaʼni atrof-muhit, hidlar, tovushlar va tana holati bilan bog‘liq muayyan vaziyatda saqlaydi. Boshqa joyga o‘tganingizda kontekst keskin o‘zgaradi va miya yangi maʼlumot uchun joy ochish maqsadida eski maʼlumotlarni “arxivlaydi”. Bu, ayniqsa, “hozir va shu yerda” harakatlarini boshqaradigan ishchi xotiraga taalluqli. Eshik o‘rni voqealar o‘rtasidagi chegaraga aylanadi va undan o‘tishdan oldin sodir bo‘lgan narsalar bir zumda unutilishi mumkin.
Ammo bu masalada hamma narsa bir xil emas. So‘nggi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, “eshik ostonasi effekti” har doim ham namoyon bo‘lavermaydi. Olimlar turli sharoitlarda bir qator tajribalar o‘tkazishdi: baʼzi ishtirokchilar haqiqiy xonalarda, boshqalari esa virtual xonalarda yurishdi. Baʼzilari qo‘shimcha topshiriqlarni bajardi, boshqalari esa yo‘q. Maʼlum bo‘lishicha, unutuvchanlik miya ortiqcha zo‘riqqanda kuchayadi. Tinch sharoitda, ortiqcha zo‘riqishsiz xonadan xonaga o‘tish xotiraga unchalik taʼsir qilmaydi.
Qiziq joyi shundaki, shunga o‘xshash effekt nafaqat jismoniy harakatlanishda, balki bir vazifadan boshqasiga o‘tishda ham kuzatiladi. Masalan, kompyuterdagi bir oynani yopib, boshqasini ochganingizda to‘satdan nima qilmoqchi bo‘lganingizni unutib qo‘yasiz.
Bularning barchasi bir xil mexanizmning namoyon bo‘lishidir: miya kontekstning o‘zgarishini yangi narsaning boshlanishi sifatida qabul qiladi, eskisini esa, iloji bo‘lsa, unutishga harakat qiladi.
Yaxshi yangilik shundaki, “eshik ostonasi effekti”ning oldini olish mumkin. Buning uchun oddiy “to‘xtash — bog‘lash — takrorlash” algoritmidan foydalanish mumkin.
Avvalo — to‘xtash. Boshqa xonaga o‘tishdan oldin 10 soniya to‘xtab turing. Bu avtomatik harakatlarni to‘xtatib, eʼtiborni kerakli ishga qaratish imkonini beradi. Keyin — bog‘lanish. O‘zingizga nima qilmoqchi ekanligingizni ayting (“Ko‘zoynagimni olaman”) va shu zahoti vaziyatni ko‘z oldingizga keltiring: ko‘zoynak qayerda turibdi, qanday rangda, uni qanday olayotganingizni. Bu so‘z va tasvirni bir-biriga bog‘laydi, xotirani yanada yorqinlashtiradi. Nihoyat — takrorlash. Asab tolalari aloqalarini mustahkamlash uchun maqsadingizni uch marta takrorlang. Uni qanchalik aniq tasavvur qilsangiz, u shunchalik mustahkam o‘rnashadi — hatto boshqa xonaga borayotganda chalg‘igan bo‘lsangiz ham.
Bu usul faqat eshiklar uchun emas: uni biror narsani unutmaslik kerak bo‘lgan har qanday vaziyatda qo‘llash mumkin — masalan, kalitlarni qayerga qo‘yganingiz, muzlatkichni nima uchun ochganingiz yoki nima yozmoqchi bo‘lganingiz kabi hollarda. Nutq, tasvir va takrorlash uyg‘unligini faollashtirsangiz, miyangiz vaziyat o‘zgarganda ham maqsadni osonlikcha unutmaydi.
Izoh (0)