Uyqu hayot uchun zarur fiziologik jarayon. U oddiy dam olish emas, balki murakkab jarayon bo‘lib, aynan shu paytda miya tanani tiklash va o‘z faoliyatini davom ettirish uchun zarur bo‘lgan asosiy funksiyalarni bajaradi. Quyida miya uyqu vaqtida qanday funksiyalar bajarishi va nima uchun 6 soatlik uyqu minimal zarur vaqt ekani haqida ma’lumot beriladi.
Xotira konsolidatsiyasi — “qisqa muddatli xotira”dan “arxiv”ga o‘tkazish
Kun davomida gipokamp (xotirani shakllantiruvchi miya strukturasi) turli faktlar, voqealar, emotsiyalar va bilimlarni yig‘adi. Ammo bu axborotlar hali zaif va vaqtinchalik bo‘ladi.
Chuqur uyqu davrida bu ma’lumotlar neokorteks — uzoq muddatli xotira “arxivi”ga uzatiladi. Bu yerda ular barqarorlashadi, tizimlanadi va mavjud bilimlar bilan integratsiyalanadi. Yetarli uyqusiz bu jarayon to‘liq amalga oshmaydi yoki butunlay to‘xtab qoladi.
Sinaptik gomeostaz va neyron aloqalarni mustahkamlash
Bosh miya o‘rganish jarayonida yangi sinapslar, ya’ni neyronlararo bog‘lanishlar hosil qiladi. Ammo bu tarmoq ba’zan ortiqcha yuklama ostida qoladi. Uyqu vaqtida, ayniqsa chuqur fazada esa, miya “tanlab tozalash” mexanizmini ishga tushiradi. Shunda ahamiyatsiz va tasodifiy xotiralar yo‘q qilinadi. Bu sinaptik pruning deb ataladi. Muhim bo‘lgan voqealar esa xotirada mustahkamlanadi. Bu orqali esda qolishi kerak bo‘lgan xotiralar aniqlashadi, miya samaraliroq ishlay boshlaydi. Uyqusizlik esa bu muhim filtrlash jarayonining buzilishiga olib keladi.
Glifatik tizim, ya’ni miyaning “tozalanish” funksiyasini faollashtirish
So‘nggi yillarda aniqlangan muhim yangiliklardan biri bu uyquning glifatik tizimidir. U asosan chuqur uyqu vaqtida faollashadi va miya to‘qimalarida kun davomida to‘plangan toksin moddalarni chiqarib tashlashga xizmat qiladi.
Bu “chiqindilar” tarkibida Alsgeymer kasalligi bilan bog‘liq bo‘lgan beta-amiloid oqsillari ham bo‘ladi. Agar uyqu doimiy ravishda buzilsa, miya bunday zararli moddalardan tozalana olmaydi.
Emotsiyalarni qayta ishlash va integratsiya qilish (REM-faza)
REM-faza — bu ko‘z harakatlari tezlashadigan, odam tush ko‘radigan uyqu bosqichi. Aynan shu davrda miya emotsional holatlarni qayta ishlaydi, tajribalarni his qilish intensivligini pasaytiradi va ularni ongga singdiradi.
Agar bu faza to‘liq ishlamasa, odam emotsional jihatdan beqaror bo‘lib qoladi, kayfiyati tez-tez o‘zgaradi. Natijada ba’zi bilim va ko‘nikmalarni egallashi qiyinlashadi.
Agar inson yetarlicha uxlolmasa va chuqur uyqu bosqichlari davomiyligi kam bo‘lsa, bu quyidagi oqibatlarga olib keladi:
1. Kognitiv tizim va xotira buzilishlari
Yangi ma’lumotni yodda saqlashda qiyinchiliklar;
Ishchi xotira zaiflashadi — ya’ni ayni damdagi vazifaga e’tibor qaratish qiyinlashadi;
Diqqatni jamlash qobiliyati pasayadi;
Fikr yuritish va reaksiya bildirish tezligi sekinlashadi;
Qiyin qarorlar qabul qilish va muammolarni hal qilish murakkablashadi;
Ishda, avtoulovda yoki shunchaki uyda xatolar qilish ehtimoli oshadi.
2. Emotsional va psixologik muammolar
Tez jahl qilish, asabiylik;
Kayfiyatda keskin o‘zgarishlar;
Tashvishli va depressiv holatlarga moyillik;
Stressga bardoshlilikning pasayishi
3. Asab tizimining shikastlanish xavfi
Glifatik tizim yetarli darajada ishlay olmaganida, miya hujayralarida toksin moddalar to‘planadi. Bu esa uzoq yillar davomida sekin-asta demensiya va boshqa neyrodegenerativ kasalliklarning rivojlanish ehtimolini oshiradi.
4. Somatik (jismoniy) oqibatlar
Immunitetning pasayishi
Tana tez-tez infeksiyalarga chalinadigan bo‘ladi. Bu ayniqsa shamollash, gripp va boshqa virusli kasalliklar bilan bog‘liq holatlarda seziladi.
Moddalar almashinuvi buzilishi
Uyqusizlik ishtahani tartibga soluvchi gormonlar — leptin va grelinga ta’sir qiladi. Bu esa ortiqcha ovqatlanishga, semirishga, II tur diabet va metabolik sindromga olib kelishi mumkin.
5. Yurak-qon tomir tizimiga xavf
Qon bosimining oshishi, insult va yurak xurujlari xavfi ortadi, og‘riqqa nisbatan sezuvchanlik kuchayadi.
Bularning barchasi uyqu yetishmovchiligi tufayli yurak-qon tomir tizimining doimiy kuchlanish holatida ishlashiga bog‘liq.
Nega aynan 6 soatdan kam uxlash xavfli?
So‘nggi yillarda o‘tkazilgan tadqiqotlari shuni ko‘rsatmoqdaki, atigi bir kecha kam uxlashning o‘zi ham miya faoliyatida sezilarli uzilishlarga olib keladi. Ayniqsa, qaror qabul qilish, xotira, rejalashtirish va diqqat uchun mas’ul bo‘lgan prefrontal qobiq faoliyati susayadi.
Agar bu holat doimiy tus olsa, ya’ni uyqusizlik surunkali tipga o‘tsa, gipokamp — yangi xotiralar shakllanadigan miya sohasi va boshqa tuzilmalarda hatto strukturaviy o‘zgarishlar kuzatilishi mumkin.
Izoh (0)