Isroil davlatining tashkil etilishi Usmonli qanoti ostida to‘rt asr tinchlik-osoyishtalikda yashagan Yaqin Sharq manzarasini o‘zgartirib yubordi. Yahudiy saltanatini musulmonlardan iborat mintaqa uchun pona deb bilgan arablar unga qarshi urush ochdi. Misr va Suriya oldingi jabhada edi. Isroil esa harbiy qudratini oshirish bilan bir qatorda, mintaqa bo‘ylab qimmatli razvedka maʼlumotlarini to‘plashga kirishdi. Mossad bunda muhim rol o‘ynab, agentlardan iborat murakkab tarmoqni qurdi. Eli Koen mana shu mexanizmning eng qimmatli murvati, balki josuslik tarixidagi eng mohirlardan biri edi.
Nomi Isroil jamiyatida faxr uyg‘otadigan Eli Koen aslida misrlik hisoblanadi. U 1924-yilning 26-dekabr kuni Iskandariya shahrida tug‘ilgan. Biroq uning ota-onasi Suriyaning Halab shahridan yashovchi sefardiy yahudiylardan edi. Usmonli imperiyasi Birinchi jahon urushida mag‘lub bo‘lgach, Fransiya mustamlakasiga aylangan hududda antisemitizm kuchaydi. Oila Suriyadan Misrga ayni shu bois ko‘chib o‘tdi. Qolaversa, ana shu davrlar Iskandariya gullab-yashnayotgan port shahar, shuningdek 80 ming kishilik yahudiy jamoasi uchun boshpana edi.
Qismatiga tarix yozish bitilgan aksar insonlar qatori Koen ham yoshligidan ilmga chanqoqligi, tirishqoqligi bilan ajralib turardi. U arab, ivrit, fransuz va ingliz tillarini ravon o‘rgandi. Ayni shu omil keyinchalik uning josuslik faoliyatida muhim rol o‘ynadi.
1948-yili Isroil tashkil etilgach, uning oilasi yahudiy davlatiga ko‘chib o‘tdi. O‘zi esa taʼlimni yakunlash bahonasi bilan Misrda qoldi. Biroq ko‘chishdan bosh tortishning boshqa sababi ham bor edi. Koen Misrda turib, yahudiylarning Isroilga qochishiga yashirin ravishda ko‘maklashgan. Hatto bu uchun Misr rasmiylari tomonidan so‘roq qilingan holatlar ham bor. Ammo u sirli faoliyatini 1957-yilgacha davom ettirdi. So‘ng Misrni yashirincha tark etib, Italiya orqali Isroilga o‘tdi.
Biroq uning Isroildagi hayoti yorqin xotiralarga boy o‘tmadi. Avvaliga uni harbiy xizmatga yaroqsiz deb topishdi. So‘ng esa Mossadga yollanish urinishlari ham muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Bu Koenni ambitsiyalaridan voz kechishga, hisobchi va tarjimon kabi oddiy ishlar bilan shug‘ullanishga majbur qildi. Oradan ikki yil o‘tib, Nadia Majald ismli iroqlik yahudiy bilan turmush qurdi. Oila Tel Avivda kundalik istiqomatini davom ettirardi. Ammo kun kelib Mossad ularning eshigini qoqdi.
Tashkilot Suriyada yirik amaliyot boshlamoqchi edi. Bu vazifa uchun arab tili va madaniyatini mukammal biladigan, qiyofasi ham arablarga xos shaxs qidirilayotgandi. Yakunda Eli Koen nomzodi tanlab olindi. U josus sifatida tayyorgarlikdan o‘tkazilib, Kamol Amin Tabet ismi bilan yangi hayot boshladi. Bungacha qo‘l jangi, shifrlash kabi ko‘nikmalarni, shuningdek Qurʼon taʼlimini o‘zlashtirdi. Bundan tashqari, arab tilining Suriya lahjasi bo‘yicha malaka oshirdi.
Mossad undan suriyalik millioner obrazini yasab, 1960-yili to‘qima tarix bilan Yevropa orqali Argentinaga yubordi. Operatsiya uchun bu mamlakat bejiz tanlab olinmagandi. O‘sha vaqtlari gullab-yashnayotgan Argentinada Turcos nomli arab kommunasi bor edi.
Amin Tabetga aylangan Eli Koen suriyaliklar orasiga tezda singib ketdi. Beunos Ayresda o‘tkaziladigan ijtimoiy tadbirlar va diaspora bazmlarida qatnashdi. U yangi doirada o‘zini vataniga qaytishni va ravnaqiga hissa qo‘shishni istaydigan vatanparvar sifatida ko‘rsatdi. Ispan tilida ravon so‘zlagani bois hamsuhbatlari uning uzoq yillardan buyon Lotin Amerikasida yashayotganiga chin dildan ishonardi.
Eli Koen orttirgan tanishlari orasida Arab dunyosi gazetasi bosh muharriri Latif al-Xasham ham bor edi. U yozib bergan tavsiyanoma keyinchalik josusning Damashq siyosiy hayotiga singib ketishiga katta yordam berdi. Baʼzi manbalarga ko‘ra, Eli Koen Argentinada vaqti Suriyaning bo‘lajak prezidenti Amin al-Hafiz bilan aloqaga kirishgan. O‘sha yillari Moskvada taʼlim olib qaytgan ofitser harbiy attashe sifatida Argentinaga yuborilgandi. Biroq Amin al-Hafizning o‘zi bu daʼvolarni rad qilgan.
Eli Koen Argentinada o‘tgan qariyb bir yildan so‘ng Isroilga qaytib, oxirgi ko‘rsatmalarni oldi. Shu vaqt ichida oilasi bilan vaqt o‘tkazdi. Tabiiyki yaqinlari uning josus ekanidan bexabar edi.
Shundan so‘ng u izlarni yashirish uchun Yevropa orqali Suriyaga yo‘l oldi. Avvaliga Italiyaga borib, Beyrutga qaytdi. Koen bu yerda AQSH Markaziy razvedka boshqarmasiga ishlovchi yana bir josus – suriyalik Majid Shayx al-Ard bilan tanishdi. U isroillik josusni o‘z mashinasida Suriyaga olib o‘tib, chegaradagi ortiqcha tekshiruvlardan xalos qildi. Shuningdek Damashqning hukumat idoralari hamda elchixonalar joylashgan Rummana tumanidan kvartira topishga ko‘maklashdi.
Tirishqoq, kirishimli millioner shu tariqa Suriya siyosiy establishmenti bilan yaqinlashdi. Argentinada vaqti olgan tavsiya xatlari unga bu borada juda qo‘l keldi. Qolaversa, serhasham ziyofatlar, qimmatbaho sovg‘alar bilan elita ko‘nglini qozondi. Siyosatchilar, generallar, turli bo‘g‘in ofitserlari uning inʼomlaridan bahramand bo‘ldi. Shu bilan birga, Baʼs partiyasi qarashlarini qo‘llab-quvvatlagani bois harbiylar uni o‘z odami sifatida ko‘ra boshladi.
Biroq Koen partiyaga aʼzo bo‘lmadi. Mamlakatda siyosiy vaziyat beqarorligi bois maʼlum tomonga o‘tib, keyinchalik buning ortidan qatag‘on qilinish xavfi bor edi. Bunday ehtiyotkorlik unga 1963-yili qo‘l keldi. O‘shanda Baʼs aʼzolari to‘ntarish uyushtirib, hokimiyatga chiqdi. Bu Koen uchun Damashq siyosiy hayotiga eshiklarning kattaroq ochilishini anglatardi.
Eli Koen bu imkoniyatdan uchrashuvlarga qatnashish, harbiy qismlarni borib ko‘rish va hatto Isroil bilan chegaradagi pozitsiyalarni ko‘zdan kechirishda foydalandi. Harbiylar uning sadoqatiga mutlaqo shubha qilmagani bois Sovet Ittifoqidan xarid qilingan yangi qurollar bilan tanishtirishdi. Shuningdek qurolli kuchlarni modernizatsiya qilish bo‘yicha istiqboldagi rejalarni ham baham ko‘rishdi. Mustahkam xotira sharofati bilan u barchasini eslab qolib, Mossadga uzatdi.
Daraxt tashabbusi
Golan tepaliklari kichik, biroq ahamiyati jihatidan juda ulkan hudud hisoblanadi. U Suriyaga Isroilni bombardimon qilish, shuningdek himoyalanish imkonini beradi. Shu bois hudud har ikki tomon uchun ham muhim edi. Eli Koen Golan tepaliklaridagi jangovar pozitsiyalarni ko‘zdan kechirib, bir qarashda oddiy tuyulgan tashabbusni ilgari surdi. Artilleriya pozitsiyalari, bunkerlar hamda istehkomlarni Isroil havo razvedkasidan yashirish uchun daraxt ekishni taklif qildi. Bu orqali askarlar uchun salqinlik bo‘lishini ham qo‘shimcha qildi.
Biroq Suriya harbiylari Koenning tashabbusi sodda, biroq oqilona o‘ylangan signal ekanini tasavvur ham qila olmasdi. 1967-yilgi urushda Isroil kuchlari Golan tepaliklarining aynan daraxt ekilgan hududlariga zarba berdi. Bu orqali Suriya armiyasiga misli ko‘rilmagan talafot yetkazilib, hududning katta qismi bosib olindi.
1964-yil u Mossadga yana bir qimmatli maʼlumot uzatadi. Gap shundaki, mintaqa davlatlari Iordan daryosining Isroilga oqimini burib yuborish uchun to‘g‘on qurishga kirishadi. Ishga Suriya, Livan va Iordaniya qo‘shiladi. Damashq elitasi potensial homiy sifatida ishga Eli Koenni ham jalb qildi. U esa o‘z bilganlarini Tel Avivga uzatdi. Suv hayot-mamot masalasi bo‘lgani bois yahudiy davlati keskin qadam tashladi. To‘g‘on infratuzilmasi va texnikalari nishonga olindi. Natijada loyiha bekor qilindi.
Josusning fosh etilishi
Eli Koen o‘zi qo‘lga kiritgan razvedka maʼlumotlarini shifrlab, radio signallar orqali Isroilga uzatgan. Biroq u yashaydigan tumanda diplomatik vakolatxonalar joylashgan edi. Suriya rasmiylariga radio signallarini uzatish bilan bog‘liq muammo bo‘layotgani, nomaʼlum signal bunga xalaqit qilayotgani haqida Hindiston elchixonasidan shikoyat kelib tushdi. Ular Damashq tomonidan o‘zlari uchun ajratilgan vaqtdan Dehli bilan bog‘lanishda foydalana olmayotgandi.
Suriya xavfsizlik xizmatlari nomaʼlum signal qayerdan chiqayotganini aniqlashga harakat qildi. Ammo ichki resurslar salohiyati bilan buni uddalab bo‘lmagach, Sovet Ittifoqidan olib kelingan texnologiyalar ishga solindi. Shu tariqa josusni jinoiy ashyolar bilan birga ushlashdi. Shundan so‘ng kuchli bosim va qiynoqlar ostida so‘roq boshlandi. Jarayon Damashq harbiy tribunali tomonidan yopiq tarzda olib borildi. Yakunda unga nisbatan o‘lim hukmi chiqarildi.
Isroil tomoni hukmni qamoq jazosiga almashtirishga harakat qildi. Ishga hatto BMT bosh kotibi U Tan, Fransiya prezidenti Sharl De Goll, papa Pavel VI, Turkiya bosh vaziri Ismet Inonu kabilar aralashdi. Ammo Suriya manfaatlariga jiddiy zarba bergan josus baribir qatl qilindi. Hukm 1965-yilning 18-may kuni Damashq markazidagi Marja maydonida ijro etildi. Eli Koen jamoatchilik ko‘z oldida osib o‘ldirildi. Qatl vaqti uning tanasiga “Kimki Isroil uchun josuslik qilsa, uni shunday yakun kutadi”, deb yozilgan edi.
Qatldan so‘ng Eli Koen Isroil uchun milliy qahramonga aylandi. Oilasi esa davlat himoyasiga olindi. Tel Aviv 60 yildan buyon uning jasadini qaytarishga harakat qiladi. Ammo hozirga qadar barcha urinishlar besamar ketgan.
Damashqda hokimiyat almashgach, Suriyaning yangi maʼmuriyati Isroil bilan til topishishga harakat boshladi. Eli Koenga tegishli minglab buyum va ashyolar, xat-hujjatlar Tel Avivga topshirildi. Kelgusida uning jasadi ham Isroilga qaytarilishi mumkin degan taxminlar bor.
Eli Koen josuslik tarixida o‘z nomini yozib qoldirdi. Millatdoshlari uni vatanparvar sionist sifatida ko‘radi. Suriyada esa nomi qora bo‘yoqlar bilan eslanadigan, mamlakat manfaatlariga jiddiy zarar yetkazgan dushman. Masalaga qaysi tomondan qarashdan qat’iy nazar, u qisqa vaqt ichida misli ko‘rilmagan ishlarni bajardi. Arab va musulmon rolini o‘ynab, Suriyaning eng yuqori rahbariyati ishonchiga kirdi. Ba’zi manbalar u mudofaa vaziri, hatto prezidentlikka nomzodlardan biri sifatida ko‘rilgani haqida yozadi.
Izoh (1)
Макола муаллифи мард булса исмини ёзсин. Факат номард куркокларгина пана жойга беркинишади.