2025-yil 15-may kuni AQSH prezidenti Donald Tramp Ar-Riyodda Suriya muvaqqat prezidenti Ahmad ash-Shara’a bilan muloqot olib bordi. Bu AQSH va Suriya yetakchilari o‘rtasida so‘nggi 25 yildagi birinchi uchrashuv bo‘ldi. Ar-Riyod shahrida o‘tgan uchrashuv, AQSH—Suriya munosabatlarida muhim burilish bo‘lishi mumkin bo‘lgan diplomatik voqea sifatida baholanmoqda.
Xo‘sh, Suriyaning hozirgi muvaqqat hukumati AQSH uchun qanday strategik ahamiyatga ega? Tramp ash-Shara’a nega Ibrohim kelishuvlariga qo‘shilishga undamoqda? “Daryo” ushbu savollar bilan siyosatshunos Habibullo Azimovga yuzlandi.
Yarim soatlik uchrashuv
O‘tib borayotgan haftada AQSH prezidenti Donald Tramp Yaqin Sharq mintaqasiga tashrifni amalga oshirdi. U birinchi Saudiya Arabistonida mehmon bo‘lib, Suriyaning muvaqqat prezidenti — Ahmad ash-Shara’a (ilgari Abu Muhammad al-Julani nomi bilan tanilgan) bilan uchrashdi.
- AQSH hukumati bir vaqtlar ash-Shara’aning boshi uchun 10 million dollar mukofot va’da qilgan edi.
Trampning ash-Shara’a bilan uchrashuvi haqida 13-may kuni tunda ma’lum qilindi. Bu xabar Qo‘shma Shtatlar prezidentining Suriyaga nisbatan sanksiyalarni bekor qilganini kutilmagan tarzda e’lon qilganidan ko‘p o‘tmay tarqaldi.
Tramp ertasi kuni Saudiya Arabistonida bo‘lib o‘tadigan tadbir chog‘ida har ikkala yetakchi shu yerda bo‘lishini hisobga olib, ash-Shara’a bilan “salomlashishga” rozilik bergan. Oq uy bayonotiga ko‘ra, uchrashuv taxminan yarim soatdan biroz ortiqroq davom etgan.
Ikki yetakchidan tashqari, uchrashuvda Saudiya Arabistonining valiahd shahzodasi va amalda mamlakatni boshqarayotgan shaxs Muhammad bin Salmon ham ishtirok etgan.
Bundan tashqari, Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on ham videomuloqot orqali suhbatga qo‘shilgan, deb xabar berdi Turkiyaning Anadolu axborot agentligi. Ma’lumotlarga ko‘ra, bu uchrashuv yarim soat davom etgan.
Trampning shartlari
Oq uy matbuot kotibi Karolin Levitt uchrashuvning ayrim tafsilotlari bilan bo‘lishdi. Unga ko‘ra, Tramp muzokaralarda Suriya prezidentidan Isroilni diplomatik jihatdan tan olishni va barcha xorijiy terrorchilarni Suriyadan chiqarib yuborishni so‘ragan.
Bundan tashqari, siyosatchi ash-Shara’adan ISHIDning har qanday qayta tiklanishini to‘xtatishda AQSHga yordam berishga chaqirgan. Shu bilan birga, Tramp Suriyani Isroil bilan Ibrohim kelishuvini imzolashga chorlagan.
- Ma’lumot o‘rnida, 2020—2021-yillarda ushbu kelishuvlar doirasida Isroil BAA, Bahrayn va Marokash bilan shartnomalar imzolagan edi.
AQSH va Suriya o‘rtasida 25 yildan ortiq uzilgan aloqalar fonida bu uchrashuv nimani anglatadi?
Habibullo Azimov, siyosatshunos:
— Avvalo, AQSH va Suriya aloqalarining qisqacha tarixiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, bu ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalar murakkab tarixga ega bo‘lib, “Sovuq urush” davridan boshlab, juda ham keskinlik bilan kechgan.
1967-yilgi Arab—Isroil urushidan so‘ng AQSH—Isroil ittifoqi kuchaygan. Bu esa Suriya bilan aloqalarni yanada keskinlashtirgan edi. 80–90-yillarda Amerika Suriyaga terrorizmni qo‘llab-quvvatlovchi davlat sifatida qaragan.
2011-yildan keyingi Suriya fuqarolar urushi davrida AQSH Asad rejimiga qarshi bo‘lgan guruhlarga yordam berib keldi. Qo‘sham Shtatlar muxolifatni qo‘llab-quvvatlab, bir vaqtni o‘zida “Islomiy davlat”ga qarshi harakat qildi. Suriyadagi kurd kuchlari bilan hamkorlik esa Damashq va Anqara bilan munosabatlarining keskinlashishiga sabab bo‘ldi.
2024-yilda Bashar Asad hokimiyatni tashlab ketgach, Suriyada yangi hukumat tuzildi. AQSHning Ahmad ash-Shara’a hukumati bilan muloqotga kirishi Yaqin Sharqda yangi geosiyosiy iqlimning shakllanishiga ham zamin yaratadi.
Tramp ash-Shara’ani nega Ibrohim kelishuvlariga qo‘shilishga undamoqda?
— Donald Tramp Suriya prezidenti Ahmad ash-Shara’a bilan uchrashuvda uni Ibrohim kelishuvlariga qo‘shilish uchun chaqirdi. Bu chaqiriq, Yaqin Sharqdagi diplomatik aloqalarni kengaytirish va mintaqada barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan AQSH tashqi siyosatining bir qismi sifatida ko‘riladi.
Ibrohim kelishuvlari Amerikaning aralashuvi, Isroil bilan BAA, Bahrayn, Sudan va Marokash o‘rtasida diplomatik aloqalarni normallashtirishga olib keldi. Bu kelishuv mintaqada Isroilni tan olish va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishni maqsad qilgan. Tramp bu kelishuvni mintaqaviy tinchlik va barqarorlikni oshirgan deb ta’riflagan.
Suriya uchun Ibrohim kelishuvlarini imzolashning siyosiy shartlari bir qator murakkab omillarga bog‘liq.
Birinchidan, Golan tepaliklarining huquqiy statusi masalasi Suriya uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ikkinchidan, Isroilni tan olish va uning mintaqadagi siyosatini qabul qilish, Suriya siyosatining asosiy tamoyillariga qarshi bo‘lishi mumkin.
Uchinchidan, Eron bilan mavjud siyosiy va harbiy aloqalar, Suriya uchun bu kelishuvlarni imzolashni murakkablashtiradi.
Tramp tomonidan sanksiyalarni bekor qilish va’dasi qanchalik real va bu xalqaro huquq nuqtayi nazaridan qanday baholanadi?
— AQSH prezidenti Donald Tramp Yaqin Sharq safarining bir qismi sifatida Riyodda bo‘lib o‘tgan Ko‘rfaz arab davlatlari sammitining ochilish marosimida nutq so‘zladi. U o‘z chiqishida sammitdan oldin Suriya rahbari Ahmad ash-Shara’a bilan uchrashganini ma’lum qildi.
Trampning ta’kidlashicha, Saudiya Arabistoni valiahd shahzodasi Muhammad bin Salmon hamda Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on bilan o‘tkazilgan uchrashuvlar ortidan, AQSH Suriyaga nisbatan joriy etilgan barcha sanksiyalarni bekor qilish qarorini qabul qilgan.
Unga ko‘ra, ushbu qaror Suriyaga yangi siyosiy va iqtisodiy sahnaga qaytish uchun muhim imkoniyat yaratadi. Tramp sanksiyalarni “nihoyatda kuchli va vayronkor” deb ta’riflagan holda, ularning bekor qilinishi mintaqaviy barqarorlikka xizmat qilishiga ishonch bildirgan.
Ushbu bayonot, AQSH tashqi siyosatida Suriyaga nisbatan yondashuvning qayta ko‘rib chiqilayotganidan darak beradi hamda Yaqin Sharqda yangi diplomatik konfiguratsiya yuzaga kelayotganini ko‘rsatadi.
Qo‘shma Shtatlarning Suriyaga qo‘llagan sanksiyalarni bekor qilishiga xalqaro huquq nuqtai nazaridan qaraganda, bir davlatning boshqasiga sanksiya qo‘llashi yoki ularni bekor qilishi prinsipial jihatdan suveren qaror sifatida qaraladi.
Biroq bu qaror BMT Xavfsizlik kengashining rezolyutsiyalari yoki xalqaro gumanitar huquqning asosiy tamoyillariga zid bo‘lmasligi kerak. Demak, bir davlatning sanksiyalarni bekor qilish haqidagi qarori xalqaro huquq normalari bilan mos kelishi va xalqaro majburiyatlarga zid bo‘lmasligi zarur.
Suriyaning hozirgi muvaqqat hukumati AQSH uchun qanday strategik ahamiyatga ega?
— Suriyaning hozirgi muvaqqat hukumati Qo‘shma Shtatlar uchun mintaqadagi geosiyosiy ta’sirini tiklash va Eron—Rossiya blokiga qarshi muvozanat yaratish nuqtai nazaridan strategik ahamiyat kasb etadi. Muvaqqat hukumat bilan muloqot o‘rnatish orqali AQSH Suriyada demokratik institutlarni shakllantirishda vositachilik qilish imkonini beradi. Bu hamkorlik natijasida radikal va ekstremistik guruhlarning qayta faollashuvining oldini olishda xavfsizlik kafolati sifatida qaralmoqda.
Shuningdek, Amerika Xitoyning “Bir kamar — bir yo‘l loyihasi”ga muqobil tijorat yo‘lagi sifatida ilgari so‘rayotgan IMEC (India-Middle East-Europe Corridor) koridorining xavfsizligini ta’minlashni ko‘zlagan. Suriyaning bu loyihada ishtiroki AQSH manfaatlariga mos keladi.
Bundan tashqari, Qo‘shma Shtatlarning Suriya muvaqqat hukumatni siyosiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashi xalqaro hamjamiyatda uning yetakchilik mavqeyini mustahkamlashi mumkin. Natijada AQSHga BMT doirasidagi siyosiy muzokaralarda ustunlik beradi.
Suriya muvaqqat hukumati bilan hamkorlik AQSHning Yaqin Sharqda barqarorlikni ta’minlash, geosiyosiy ta’sir doirasini kengaytirish va mintaqaviy xavfsizlik arxitekturasini shakllantirishga qaratilgan tashqi siyosatida strategik ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida shakllanmoqda.
Ushbu uchrashuv Rossiya, Eron va Xitoyning Suriya bo‘yicha siyosatiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
— Ushbu uchrashuv Rossiya, Eron va Xitoyning Suriya bo‘yicha siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Rossiya Asadlar davrida Suriya bilan mustahkam aloqalarga ega bo‘lgan. Hozir esa Moskva yangi hukumat bilan muloqot qilib, o‘zining mavjud bo‘lgan ta’sirini ushbu hududda saqlab qolishga intilmoqda.
AQSHning Suriya bilan aloqalarini normallashtirishga bo‘lgan harakatlari, Rossiyaning mintaqadagi pozitsiyasini zaiflashtiradi. Eron ham Rossiyadek Asadlar davrida Suriya bilan chuqur siyosiy va harbiy hamkorlik olib borgan bo‘lib, Suriyani o‘zining mintaqadagi strategik maqsadlari uchun muhim hisoblagan.
Suriyada hukumat almashuvi va AQSHning sanksiyalarni bekor qilish qarori, Eronning Suriya bo‘yicha siyosatini qayta ko‘rib chiqishga undaydi. Xitoy hozirda Suriya bilan iqtisodiy hamkorlikni kengaytirishga katta qiziqish bildirmoqda va mintaqadagi geosiyosiy o‘zgarishlarning o‘zining strategik manfaatlariga ta’sirini o‘rganmoqda.
AQSH va Suriya o‘rtasidagi muzokaralarning faollashuvi, ayniqsa sanksiyalarning bekor qilinishi, Xitoyning mintaqadagi tashqi siyosiy yo‘nalishlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu nuqtai nazardan, yuzaga kelayotgan yangi geosiyosiy sharoit Rossiya, Eron va Xitoyning Suriya bo‘yicha olib borayotgan siyosatini qayta ko‘rib chiqishga undashi mumkin.
Sardor Ali suhbatlashdi.
Izoh (0)