O‘zbekiston xalqi asrlar davomida milliy va diniy qadriyatlarini asrab-avaylab kelgan. Islom an’analarida alohida o‘rin tutadigan Ramazon hayiti (Iyd al-Fitr) va Qurbon hayiti (Iyd al-Adha) nafaqat diniy, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lib, xalq orasida tinchlik, birdamlik va saxovat ramzi sifatida nishonlangan. Biroq Sovet davrida bu bayramlarning ochiq ravishda nishonlash qiyinlashdi. Ushbu maqolada O‘zbekistonda Sovet davrida hayit bayrami qanday nishonlangani, SSSR tomonidan unga bo‘lgan munosabat, diniy marosimlarning o‘zgarishi va aholining bu bayramni saqlab qolish yo‘llari tahlil qilinadi.
Rossiya imperiyasi davrida
Markaziy Osiyoni bosib olish davri (1860–1895-yillar oralig‘i)da Rossiya imperiyasi mahalliy aholining noroziligini kamaytirish maqsadida islom institutlariga nisbatan ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Masjidlar, madrasalar va qozilik sudlari o‘z faoliyatini davom ettiradi.
Shuningdek, aholi tomonidan keng nishonlanadigan Hayit va Qurbon hayit bayramlariga rasmiy ravishda ruxsat berilgan edi. Buni biz mashhur fransuz sayyohi va fotografi Gyugo Kraffning Samarqandga qilgan sayohati va u tushirgan fotosuratlarda yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Gyugo Kraff 1898-yilda Rossiya imperiyasiga sayohat qilib, ko‘p vaqtini Samarqandda o‘tkazar ekan, O‘zbekiston musulmonlari Qurbon hayitini qanday nishonlaganini suratga olgan. U Samarqanddagi kuzatuvlari haqida so‘zlar ekan shunday deydi:
“Qurbon hayitning eng katta bayramlari Samarqanddagi Namozgoh masjidi bog‘ida o‘tkaziladi. Qurbon hayitida musulmonlar o‘z uylarida navbatma-navbat bayram dasturxonlari yozadilar va barchani mehmon bo‘lishga taklif qiladilar. Ular qayerga taklif qilinsalar, o‘sha yerga borib mehmon bo‘ladilar.
Yaxshi tashkil etilgan mehmondorchilik – “qurbonlik” juda qimmatga tushadi. Chunki marosimda so‘yilgan qo‘ydan tashqari, mo‘l-ko‘l dasturxon ham bo‘lishi kerak. Hech bo‘lmaganda, o‘zingiz bilan bir pud (16 kg) bug‘doy uni non uchun, to‘rt funt guruch, bir yarim kilogramm ko‘k choy va juda ko‘p shirinliklar hamda qand olib borishingiz kerak”, deb yozgan u.
Xudosizlarning hokimiyatga kelishi
1917-yilning oktabr oyida Rossiyada yuzaga kelgan inqilob natijasida hokimiyatga bolsheviklar (yoki kommunistlar) keldi. 1920-yillarning oxiriga kelib Markaziy Osiyoda tashkil etilgan 5 ta respublika (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va Tojikiston)larida kommunistik partiyaning ta’sir doirasi mustahkamlandi.
Bolsheviklar muqim o‘rnashib olgach, din va milliy qadriyatlarga qarshi kurasha boshladi. Amerikalik tarixchi olim Adib Xolid o‘zining “O‘zbekiston tavalludi” (“Making Uzbekistan”) kitobida yozishicha, 1927-yilda ziyolilarning qatag‘oni bilan bir vaqtda musulmon ta’limi va shar’iy sudlar ham bekor qilingan. Shu bilan birga, vaqf mulklari uzil-kesil musodara etilib, masjid va ziyoratgohlar yopilgan, paranjiga qarshi keng kompaniya boshlanib ketgan.
“Partiya nazdida, sinfiy dushmanlar ustidan g‘alaba qoloqlikni tugatish bilan chambarchas bog‘liq edi va 1927–1929-yil kampaniyalari ushbu qoloqlikka barham berishni ham ko‘zladi. Keng tarqalgan savodsizlik bilan bir qatorda, “diniy mutaassiblik”, ayollar paranjisi va uyda o‘tirishi qoloqlikning eng yorqin ko‘rinishi hisoblanardi. Shularga qarshi shiddatli jang boshlandi”, deya yozadi u.
Islomiy muassasalarga qarshi kurash ulamolarga qarshi xurujlar hamroh bo‘ladi. 1920-yillar mobaynidagi antiklerikalizm (bu din va uning vakillarini jamiyat hayotiga, ayniqsa, siyosatga haddan tashqari aralashishiga qarshi bo‘lgan mafkura va harakatdir — tahr.) endi sovet usulidagi ateistik targ‘ibotga aylanib ketadi.
1925-yilda O‘zbekistonda “Diniy e'tiqodga qarshi kurashuvchi ateistlar tashkiloti” (“Soyuz voinstvuyushix bezbojnikov”) tuziladi. 1928-yilning noyabr oyida esa O‘zbekiston Xudosizlar birinchi kongressi o‘tkaziladi. Bu tashkilot barcha dinlarga, jumladan, Islomga qarshi faol kampaniyalar olib bordi. Jumladan;
- Islomiy adabiyotlarni yo‘q qilish – Qur'on va diniy kitoblar yoqib yuborildi yoki musodara qilindi.
- Dinga qarshi targ‘ibot – Dinni masxara qiluvchi va uni tanqid qiluvchi risola va maqolalar nashr etildi.
- Jamoat joylarida ateizm targ‘iboti – Dinni qoralovchi ochiq ma’ruzalar, ko‘rgazmalar va tadbirlar uyushtirildi.
1930-yilga kelib, bu ittifoq (ya’ni xudosizlar)ning a’zolari soni olti millionga yetgan edi. Bu esa anti-islomiy targ‘ibotning qanchalik keng tarqalganligini ko‘rsatadi.
1917-yilda Sovet Markaziy Osiyosida taxminan 20 ming masjid mavjud bo‘lgan bo‘lsa, 1929-yilga kelib bu raqam 4 mingdan kam bo‘lgan. 1935-yilga kelib esa O‘zbekistonda atigi 60 dan kam masjid faoliyat yuritgan.
Diniy masjidlarning yopilishi va diniy yetakchilarning yo‘q qilinishi ortidan jamoaviy namoz va hayit bayramlari nishonlanishi taqiqlandi. Natijada, o‘lka musulmonlari hayit bayramini ochiq nishonlashdan qo‘rqib, uni xufiyona ravishda oilaviy doirada o‘tkaza boshladi.
Ayrim joylarda, ayniqsa, yoshi ulug‘ insonlar diniy bayramlarni o‘z mahallalarida kichik miqyosda nishonlagan. Go‘sht tarqatish, bolalarga shirinlik berish kabi odatlar saqlanib qolgan.
O‘zgarish
Ikkinchi jahon urushi davrida (1939–1945) Sovet hukumatining diniy siyosat yumshadi. Sovet Ittifoqi rahbari Iosif Stalin dindorlarning ko‘magini olish uchun pravoslav cherkovini rasmiy ravishda tan oladi va ba’zi musulmon diniy tashkilotlariga ham ruxsat beradi.
Tarixchi Ixtiyor Esanov “Daryo” jurnalisti bilan suhbatda, Stalinning bu yon berishi urushda Sovet ittifoqining murakkab vaziyatga tushib qolgani bilan bog‘liq ekanligini aytib o‘tdi.
“Ikkinchi jahon urushi davrida Stalinning dinlarga bo‘lgan munosabati o‘zgaradi. Bu vaqtga kelib bolsheviklar dinning katta qurol ekanligini tushunib yetdi. Islom dini bilan birga boshqa dinlarning faoliyatiga ruxsat berilgan. Masalan, eshon Boboxon O‘rto Osiyo muftiysi lavozimiga tayinlangan. Hatto u kishi Stalin bilan ham uchrashgan. Agar urush bo‘lmaganida, bolsheviklar dinni jamiyat hayotidan butunlay qo‘porib tashlar edi”, dedi Esanov.
1943-yilda SSSRda Markaziy Osiyo va Qozog‘iston musulmonlar diniy boshqarmasi (SADUM) tashkil qilinadi. Bu qaror shu bilan birga musulmonlar uchun Ramazon hayiti va Qurbon hayiti kabi diniy bayramlarni nisbatan erkin nishonlash imkoniyatini beradi. Ya’ni diniy bayramlarni nishonlash rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan diniy boshqarmalar doirasida mumkin etib belgilanadi.
Ixtiyor Esanovning fikricha, bolsheviklar kommunistik g‘oyalarni arab davlatlariga ham eksport qilish maqsadida urushdan keyingi yillarda Islom diniga munosabatni biroz yumshatishgan. Ya’ni diniy bayramlarni nishonlash 30-yillardagidek qattiq cheklanmagan.
Masalan, 1952-yilda Ramazon ro‘zasi SSSR hududida 25-maydan boshlab tutildi va Yevropa qismi, Sibir, Dog‘iston avtonom sovet sotsialistik respublikasi (ASSR) va Ozarbayjon SSRda 22-iyungacha, Markaziy Osiyo va Qozog‘istonda esa 23-iyungacha davom etgan. Bu rasmiy hujjatlarda ham qayd etilgan.
“1952-yilda Ramazon ro‘zasi SSSR hududida 25-maydan boshlab tutildi va Yevropa qismi, Sibir, Dog‘iston avtonom sovet sotsialistik respublikasi (ASSR) va Ozarbayjon SSRda 22-iyungacha, Markaziy Osiyo va Qozog‘istonda esa 23-iyungacha davom etdi. Ramazon oyi tugagach, 23–24-iyun kunlari hayit bayrami nishonlandi. Qurbon hayiti esa Yevropa qismi va Sibirda 30-avgust (shanba kuni), qolgan hududlarda esa 31-avgust (yakshanba kuni) o‘tkazildi. Ramazon ro‘zasining tutilishi va hayit bayrami hamda Qurbon hayitining o‘tkazilishini nazorat qilish maqsadida Sovet hukumati tomonidan mahalliy vakillarga ikkita maxsus ko‘rsatma yo‘llandi”.
Lekin shundan bo‘lsa-da, Sovet hukumati aholi hayit va Qurbon hayit bayramlarining ahamiyatini kamaytirishga harakat qilgan. Buni 1952-yilda SSSR hududida Ramazon ro‘zasining tutilishi va hayit bayram hamda Qurbon hayitining o‘tkazilishi bo‘yicha yozilgan hisobotni o‘qish mumkin.
“Mahalliy partiya va sovet tashkilotlari musulmonlar orasida diniy faollikni kuchayishining oldini olish, shuningdek, dindorlarning ish tartibiga putur yetkazishiga qarshi kurashish maqsadida turli tashviqot va targ‘ibot tadbirlarini o‘tkazdi. Xususan, ilmiy-ateistik mavzularda ma’ruza(masalan, ro‘zaning zararli ekani va Qurbon hayitining tarixiy kelib chiqishi haqida)lar, matbuotda diniy e’tiqodni zaiflashtirishga qaratilgan maqolalar chop etildi, mahalliy yetakchilarni diniy targ‘ibotni kuchaytirishga qarshi safarbar etish tashkil etildi”, deya yozilgan 1952-yildagi hisobotda.
1980-yillarning oxiri va 1990-yillar boshida, Sovet Ittifoqi zaiflashgan paytda diniy erkinlik asta-sekin tiklana boshladi. Ixtiyor Esanov 80-yillarda hayit bayrami aholi o‘rtasida qanday nishonlanganini aytib berar ekan, bu vaqtda bayram shahar markazida qisman nishonlanganini, lekin taqib kuchli bo‘lganini aytib o‘tdi.
“Shahar markazlarida hayit bayrami qisman nishonlangan. Chunki bu vaqtda shaharlar kommunistlarning asosiy kuch markazi bo‘lgan. Ayniqsa, sanoat markazlarida. Lekin shunga qaramay mahallalarda bayram nishonlangan. Men eslayman, yoshligimizda oilamiz bilan bayram qilar edik. Ammo bu kun davlat tomonidan rasman dam olish kuni sifatida belgilanmagan. Lekin shunga qaramay odamlar bayram qilar edi.
Biroq Yuriy Andropov (1982-yildan 1984-yilgacha SSSR Kommunistik partiyasi Bosh kotibi) hokimiyatga kelgach, dinga qarshi yana kompaniyalar boshlanib ketdi. Masalan, Ra’no Abdullayeva (u faoliyati davomida O‘zbekiston Kompartiyasining mafkura bo‘yicha kotibi lavozimida ishlagan — tahr.) O‘zbekistonda dinga qarshi amalga oshirilgan ishlarni boshida turgan. Hatto, qabristonda atayin musiqalar qo‘yilgan”
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, hayit rasman davlat bayrami sifatida qayta nishonlana boshlandi. O‘zbekistonda hayit bayramlari (Iyd al-Fitr – Ramazon hayiti va Iyd al-Adha – Qurbon hayiti) 1991-yil 20-iyunda rasmiy davlat bayrami sifatida e'lon qilingan.
Bu haqda “Diniy bayram – Ramazon hayitini dam olish kuni deb e’lon qilish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan bo‘lib, mustaqillikdan so‘ng Islom dini anʼanalari va qadriyatlariga eʼtibor kuchaygan davrda qabul qilingan muhim qarorlardan biri hisoblanadi. Shu kundan boshlab, har yili ushbu bayramlar rasmiy ravishda dam olish kuni sifatida nishonlanadi.
Izoh (0)