“Turkcha triumf”: G‘arbga qaram davlatdan qurol eksportchisiga aylangan Turkiya eng yirik ko‘rgazmada qanday jangovar mashinalar bilan qatnashdi?

Asr boshida Turkiya qurolli kuchlarini G‘arbdan import orqali qurol-yarog‘ va o‘q-dorilar bilan ta’minlar, mahalliy kompaniyalar ehtiyojning atigi 20 foizini qondirardi. Bu esa vaqti-vaqti bilan siyosiy bosim vositasi sifatida ishlatilgan. Biroq uzoqni ko‘zlab tuzilgan strategiya, ustuvor maqsadlarni to‘g‘ri belgilash va siyosiy iroda sharofati bilan hozirga kelib ko‘rsatkich 80 foizga yetdi. Anqara bozorning yetakchi o‘yinchilaridan biriga aylandi. Va bu faqat Bayraktar dronlari bilan cheklanib qolmagan.

Otokar — mamlakatning quruqlik texnikalari ishlab chiqaradigan yetakchi kompaniyasi. U Abu Dabi shahrida o‘tkazilgan IDEX2025 ko‘rgazmasida o‘z mahsulotlari bilan diqqat markazida bo‘ldi. Tulpar tanki shular jumlasidan.

Tulpar

Nisbatan yengil vazn, moslashuvchanlik va piyoda jangovar mashinasi xususiyatlarini o‘zida jamlagani bois u an’anaviy tanklardan farqlanadi. Jangovar mashina ilk bor 2018-yili Parijdagi ko‘rgazmada namoyish qilingan. Uzunligi 7,23 metrni, vazni esa 42 tonnani tashkil etadi. Uni uch kishilik ekipaj boshqaradi: komandir, mexanik-haydovchi va qurol operatori. Tulpar, jangovar missiya turiga qarab ikki nafar askarni ham ortishi mumkin.

Aslini olganda, Tulpar modulli platforma bo‘lib, mana shu nom bilan ataluvchi oilaga mansub texnikalarning biridir. Uning oldingi versiyalari piyoda jangovar mashinasi vazifasini bajargan. Shunga muvofiq 30 mm kalibrli avtomatik to‘pga ega edi. Tulparning tank modifikatsiyasida qurol 105 mm kalibrli zambarak bilan almashtirilgan. Snaryadlar avtomatik yuklanadi. Shu bilan birga, jangovar mashinada 12,7 mm kalibrli pulemyot ham bor. U asosan piyodalar, yengil zirhli texnikalarga qarshi samarali.

Agar nishon og‘ir zirhli texnikalar bo‘lsa, Tulpar Falarick nomli tankka qarshi boshqariladigan raketalarini qo‘llashi mumkin. Lazer nurlari yordamida boshqariladigan mazkur tizim 5 km masofaga zarba bera oladi.

 Jangovar mashinani loyihalashda NATO standartlariga muvofiq ekipaj xavfsizligi masalasiga jiddiy e’tibor qaratilgan. Po‘lat konstruksiya, modulli panellar hamda reaktiv himoya bloklari uning ichidagilar uchun ishonchli himoyani ta’minlab bera oladi. Boshqacha tilda aytsak, Tulpar “STANAG 4569 Level 5” standartiga javob beradi.

Tank tezligini 70 km/soatgacha oshirishi, bir marta yoqilg‘i quyish bilan 600 kilometr masofani bosib o‘tishi mumkin. 810 ot kuchiga ega dvigatel sharofati bilan buning imkoni bordir. 

ARMA 8x8

8x8 sxema asosida ishlab chiqarilgan zirhli transport vositalari so‘nggi yillarning trendi bo‘lib turibdi. Boisi g‘ildiraklar ustiga qurilgan shassi yuqori harakatchanlikni, mustahkam zirh esa yashovchanlikni ta’minlaydi. Arma 8x8 turklarning mana shu chaqiriqqa javobidir. Otokar ilk namunani 2009-yilda ishlab chiqdi. U intensiv janglar va tinchlikparvarlik missiyalarida foydalanishga mo‘ljallangan.

ARMA 8x8 universal platformadir. Undan boshqaruv markazi, piyodalarni tashish, razvedka, tibbiy va texnik xizmat mashinasi sifatida foydalanish mumkin. Shunga muvofiq, uning qurollar katalogi ancha keng. Jangovar mashinaga 4 xil kalibrli pulemyotlar, masofadan boshqariladigan jangovar modullar, 25-30 mm kalibrli avtomatik to‘plar va hatto tank zambaragini o‘rnatish mumkin.

Uning korpusi modulli zirh bilan qoplangan bo‘lib, minalarga qarshi himoya ham inobatga olingan. Ekipaj ikki kishi, ya’ni haydovchi va qo‘mondondan iborat. Shu  bilan birga, jangovar texnika 10 nafar desantchini o‘z bag‘riga sig‘dirishi mumkin. Ular orqa eshikdan foydalanadi.

ARMA 8x8 ni 450 ot kuchiga ega dizel dvigatel harakatlantiradi. Bu unga tezligini 105 km/soatgacha oshirish, bir marta yoqilg‘i quyish bilan 700 kilometr masofani bosib o‘tish imkonini beradi. Qolaversa, zirhli mashina suv havzalaridan suzib o‘tishi ham mumkin. Vazni 24 tonnani tashkil etadi.

U nafaqat Turkiya, balki boshqa bir nechta davlatlar armiyalarida ham xizmat qilmoqda. Bahrayn, Estoniya hamda Afrikaning nomi ochiqlanmagan davlati shular jumlasidan. Birlashgan Arab Amirliklari esa 2017-yili 400 ta jangovar mashina yetkazib berish bo‘yicha 661 million dollarlik shartnoma tuzgan. Faqat ularga ruslarning BMP-3 piyoda jangovar mashinasida qo‘llaniladigan minora o‘rnatilgan bo‘lib, Rabdan 8x8 nomi bilan ataladi.

Turk jangovar mashinasi raqobatchilaridan nisbatan hamyonbopligi, keng spektrda qo‘llash imkoniyati sabab farqlanadi. Tasdiqlanmagan ma’lumotlarga ko‘ra, ularning har biri 1,6 million dollar turadi. 

Biroq Arma 8x8 oilaning bir vakili xolos. Otokar uning shahar sharoitidagi janglarga moslashgan Arma 6x6 variantini, shuningdek texnik xususiyatlari kuchaytirilgan Arma II 8x8 versiyalarini ham ishlab chiqaradi. Biroq Otokarga eng katta shuhratni boshqasi olib kelgan.

Cobra II 4x4

Ukraina ko‘plab mamlakatlar, jumladan, turk qurollari uchun sinov poligoni vazifasini bajarmoqda. Mazkur imkoniyatdan Otokar Cobra II 4x4 xususiyatlarini namoyish qilishda foydalandi. U Cobra I modelining takomillashtirilgan versiyasi hisoblanadi. Mashinaga ikki kishilik ekipaj va 7-8 nafar desantchi joylashishi mumkin. Po‘lat zirh ularni 7.62 mm kalibrli o‘tochar qurollar, snaryad fragmentdan himoyalaydi. Maxsus konstruksiya esa minalar va qo‘lbola portlovchi qurilmalardan muhofaza qiladi.

Cobra II 4x4 piyodalarni tashish, avtokarvonlarni kuzatib borish va o‘t ochish bilan madad berishdan tashqari boshqa turli maqsadlarda ham xizmat qiladi. Uni raketa uchirish platformasi, qo‘mondonlik markazi, mobil tibbiy yordam punkti sifatida ham qo‘llash mumkin. Zirhli transport vositasi tom qismiga 7.62 mm yoki 12.7 mm kalibrli pulemyot o‘rnatiladi.

Mashinani 360 ot kuchiga ega turbo dizel dvigateli harakatlantiradi. Bu orqali u tezligini maksimum 110 km/soatga yetkazishi mumkin. Ekipaj va desant bo‘linma texnikaning turli qismlariga o‘rnatilgan kamera va sensorlar sharofati bilan jang maydonidagi vaziyatdan boxabar bo‘lib turadi.

Turk zirhli transport vositasidan jami 13 ta davlat harbiylari foydalanmoqda. Ukraina esa eng jangovar brigadalarini ular bilan qurollantirib, frontning qaynoq uchastkalariga tashlagan. Chasov-Yar yo‘nalishida olingan tasvirlar jangovar mashinaning bozori nega bu qadar chaqqonligini tushunishga yordam beradi. Unda Kraken elita bo‘linmasi askarlari rus artilleriyasining intensiv bombardimoni ostida chekinayotganini ko‘rish mumkin. 

Cobra II 4x4 qancha turishi haqida aniq ma’lumot yo‘q. Ammo ba’zi ochiqlangan shartnomalarga asoslanib uni taxminan 600-800 ming AQSH dollariga baholashadi. Ta’kidlash joiz, Cobra II kompakt va harakatchan. Bu uni shahar sharoitidagi operatsiyalar, tezkor hujumlar va patrullik kabi missiyalar uchun eng optimal variantga aylantiradi. Ammo intensiv janglar, pistirmadan hujumda emas.

BMC Kirpi

Turkiyaning BMC kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan Kirpi zirhli transport vositasi yuqoridagi talablarga javob beradi. U MRAP oilasiga mansub. Soddaroq aytganda, Cobra II kabi zirhli transport vositalaridan og‘ir zirhi, hajmi, mina va qo‘lbola portlovchi moslamalarga qarshi mustahkam himoyasi bilan farqlanadi. Zirhli monstrning 4x4 va 6x6 versiyalari mavjud. Kirpi turkchada “tipratikan” ma’nosini anglatadi. Unga bu nom bejiz berilmagan. Jangovar mashina yaxshi himoyalangan. Vazni 14 tonnani tashkil qiladi, zirhi esa STANAG 4569 Level 3 standartiga javob beradi. U komandir, haydovchi va qurol operatoridan tashqari 10 nafar askarni olib yurishi mumkin.

Kirpi asosan desant bo‘linmani jangovar pozitsiyaga olib borish, piyodalarni o‘t ochish bilan qo‘llab-quvvatlash va evakuatsiya kabi maqsadlarga mo‘ljallangan. Uning tom qismida 7.62 mm yoki 12.7 mm kalibrli pulemyot uchun turel bor. Zirhli transport vositasining ilk xorijiy xaridori Tunis hisoblanadi. Keyinroq ularni Qatar, Birlashgan Arab Amirliklari va Turkmaniston kabi jami 10 ga yaqin davlat sotib olgan. Shu jumladan Ukraina ham.

Kiyev 50 ta zirhli transport vositasidan iborat dastlabki partiyani 2022-yil avgustidayoq qabul qilib oldi. Shundan buyon ular Rossiya armiyasiga qarshi janglarda o‘zini yaxshi namoyon qilib kelmoqda. Mazkur omil Ukraina rasmiylarini taxminan 700 ta zirhli transport vositasi buyurtma qilishga undadi. Ulardan qanchasi sotib olingani, yana qanchasi harbiy yordam doirasida yetkazib berilgani noma’lum.

Ukrainalik harbiylarning Kirpi haqida fikrlari ijobiy. Ular turk zirhli texnikalari og‘ir zirh sharofati bilan askarlarni FPV-dronlar hamda snaryad fragmentlaridan ishonchli himoya qilishi, shunga qaramay tezligini 105 km/soatgacha yetkazishi mumkinligini aytishadi.

Altug 8x8

BMC kompaniyasi nafaqat MRAP sinfidagi, balki 8x8 konfiguratsiyasidagi zirhli texnika ham ishlab chiqaradi. U keng jamoatchilikka 2021-yili namoyish qilingan bo‘lib, Altug 8x8 nomi bilan mashhur.

Jangovar mashinaga 7.62 mm dan 120 mm kalibrgacha bo‘lgan turli qurollarni integratsiya qilish mumkin. Standart versiyaga Aselsan kompaniyasining 35 mm kalibrli jangovar moduli o‘rnatilgan. U o‘z bag‘riga uch kishilik ekipaj va 9 nafar desantchini sig‘dira oladi.

711 ot kuchiga ega Caterpillar C13 dvigateli sharofati bilan Altug o‘z tezligini 110 km/soatgacha yetkaza oladi.

Alkar

Aselsan kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan yarim avtomatik minomyot harbiy harakatlarning zamonaviy falsafasiga mos keladi. U 120 hamda 80 mm kalibrli snaryadlardan foydalanadi. Tizim daqiqasiga 8 tagacha o‘t ochishi, maksimum 8 km masofadagi nishonlarga zarba berishi mumkin.

Alkar asosan quruqlikka o‘rnatib, statsionar tartibda foydalanishga mo‘ljallangan. Biroq uni zirhli transport vositasi, yuk mashinasi kabi platformalar bilan integratsiya qilish ham mumkin. Bu orqali uning mobilligi ortadi. Tizimni boshqarish uchun uch kishilik ekipaj talab qilinadi. Minomyot artilleriya va piyoda bo‘linmalarini qo‘llab-quvvatlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, yuqori harakatchanlik talab etiladigan janglarda qo‘l keladi.

Yosh, lekin ishonchli o‘yinchi

Stokgolm Xalqaro tinchlik tadqiqot instituti (SIPRI) ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi besh yil ichida Turkiyaning global qurol-yarog‘ eksportidagi ulushi ikki baravardan ko‘proqqa oshdi. Hisobotda yozilishicha, Anqaraning xalqaro bozordagi ulushi 2015-2019 yillardagi 0,8% dan 2020-2024 yillarda 1,7% gacha oshgan. Bu esa mamlakatni dunyoning 11-yirik qurol eksportchisiga aylantirgan. Muayyan tarmoqlar, masalan dronlar eksportida Turkiya hatto AQSH va Xitoyni ham ortda qoldirgan.

Shu bilan bir vaqtda, oxirgi to‘rt yillikda mamlakat xorijiy ta’minotchilarga qaramligini 2015-2019 yillarga nisbatan 33% ga kamaytirgan. Bu esa Anqaraning global qurol importidagi ulushini 1,7% dan 1,1% gacha tushirgan.

Turkiya yangi avlod KAAN qiruvchisi, Oltoy jangovar tankini ishlab chiqarmoqda. T129 Atak nomli hujumkor, Gokbey deb ataluvchi harbiy transport vertolyotlarini allaqachon xizmatga qabul qilgan. Radarlarda ko‘rinmaslik xususiyatlariga egaligi aytiladigan bombardimonchi dron ANKA-3 qisqa fursatda xizmatga qabul qilinishi mumkin.

Bularning bari mamlakatning qudratini, shu bilan birga, o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlamoqda. Afsuski, yuqorida sanab o‘tilganlarning birortasi ko‘rgazmaga olib kelinmadi, faqat maketlari namoyish qilindi.