“Daryo” nashri o‘zining maxsus loyihasi doirasida o‘zbek millatining oydinlari, ijodkorlari va ziyolilari bilan turkum suhbatlar eʼlon qilib bormoqda. Navbatdagi suhbatdoshimiz – O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron.
Xurshid akaning ijodxonasida kechgan suhbatda u shoir uchun qo‘rquv o‘lim bilan barobar ekani, nafsning aql va qalbdan ustun kelishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi, Islom Karimov bilan munosabatlari, qanday qilib generallik rutbasidan quruq qolgani va boshqa ko‘plab voqealar haqida so‘zlab berdi. Shuningdek, urchib kelgan maddohlik, tanish-bilishchilik, guruhbozlik jamiyatga qanday ziyon yetkazishi, tarixda amirlar-u xonlarning g‘ofilligi qanday oqibatlarga olib kelgani kabi dolzarb mavzularda fikr bildirdi.
“Qo‘rquvni sezdingizmi, shoir sifatida tamom bo‘lasiz”
“Yoshlikda sal “aqlsizroq” bo‘lgan maʼqul. Xayolingizga kelganini yozaverasiz. Vaqt o‘tgan sari faqat ilhom kelganda yozadigan bo‘lib qolasiz. Ammo o‘sha yoshlikda bitilganlari ham juda qadrli. Sababi, hech narsadan qo‘rqmay yozilgan. Qo‘rquvni sezdingizmi, shoir sifatida tamom bo‘lasiz. Bundan ellik yillar oldin chiqqan ilk to‘plamimda shunday satrlar bor edi: “Qo‘rqoq bo‘lsang, qo‘rqoq bo‘lar sheʼr. Mardman, deb jar solmog‘ing bekor...”. Yillar o‘tgan sari boshqa shoir-adiblarning yozganlarini o‘qib, qayerda jurʼatsizlik qilinganini yaqqol sezadigan bo‘lib qolar ekansiz. Ammo yosh shoir ukalarimizga “mana bunday yozsang, zo‘r sheʼr chiqadi” deb bo‘lmaydi. Har kimning shoirlik taqdiri o‘z izmida”.
Aql, qalb va nafs haqida
Xalq, millat, olomon degan tushunchalar men uchun odam qiyofasida aks etadi. Aql va qalb bu – millat. Nafs ham qo‘shilganda xalqqa aylanadi. Men faqat aql va qalb amriga ko‘ra yashayman deb nafsni chetga surib qo‘yolmaysiz, shuningdek, to‘laligicha havoyi nafsga berilib ketish ham mumkin emas. Ammo aql bilan qalb doim nafsdan ustun kelishi, uni boshqarib turishi lozim. Shunda siyosat ham, ilm-fan, adabiyot ham to‘g‘ri yo‘ldan boradi. Ammo qorin, nafs degan tushunchalar g‘olib bo‘lsa, hamma narsa izmidan chiqadi, dunyo tartiboti buzilib ketadi. Afsuski, bunday holatlarni ko‘p ko‘ryapmiz...
Xurshid Davron kim tarafda?
Rossiya-Ukraina mojarosida men Rossiya taraf ham, Ukraina taraf emasman. Men O‘zbekiston tarafdaman, buni doim taʼkidlab kelganman. O‘zbekiston deganda Turkiston tushunchasidan kelib chiqaman. O‘zbek, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman – bular bitta panjaning beshta barmog‘i. Urushayotgan taraflardan birining qo‘li baland kelsa, bizga qanday zarari tegadi-yu, qanday foyda keltiradi? Masalaning ana shu taraflariga eʼtibor qaratish lozim. Bundan 30-yillar oldin “Bosqinchilik qahramonlik bo‘ladimi?” degan maqolamda Rossiya bosqinining biz uchun ayanchli oqibatlari haqida yozganman.
Tarix esa maʼlumingizki, takrorlanuvchi jarayon... Yana bir gap. Biz ko‘pincha dushmanni tashqaridan izlaymiz, ichki dushmanga eʼtibor qaratmaymiz. Vaholanki, chor askarlari yurtimizga bosib kelganda, jasoratli bobolarimiz qatori, xiyonatkor bobolarimiz ham bo‘lgan. Hatto ingliz razvedkasi Xiva xonini Rossiya urushga tayyorgarlik ko‘rayotgani haqida ogohlantirgan. “Bu qachon yuz beradi?” degan savolga “10-15-yil ichida” degan javobni eshitgan xon hazratlari “Hali ancha bor ekan” deya aysh-ishratni davom ettirgan...
Islom Karimov haqida
Islom Karimovning bir odati bor edi. Ochiq gapirgan odamni yoqtirardi. Suhbatdoshi biron mavzuni boshlab qo‘yib, oxirigacha yetkazmasligiga yo‘l qo‘ymas edi. Shu sababdan saroy ahlining 90 foizi “savol bera boshlasa, javob bera olamanmi, yaxshisi indamay qo‘ya qolay?” degan hadikda turardi. Hatto men baʼzi mavzuni boshlab qo‘ysam, “aytma” degan maʼnoda biqinimga turtishar edi. Islom Karimov meni tarixni yaxshi bilganim uchun hurmat qilgan. Amir Temur muzeyi ochilayotganda, eksponatlar topish masalasi ko‘ndalang bo‘ldi. O‘zbekistonda Temur bilan bog‘liq deyarli hech narsa qolmaganini ochiq aytganman. Deyarli barcha tarixiy eksponatlar chet ellarga tashib ketilgan. Ular Rossiya, Fransiya, Britaniya muzeylarini bezab turibdi...
Bilasizmi, men general bo‘lishim mumkin edi. Gap shundaki, sovet davrida Turkiston harbiy okrugining “Frunzevets” gazetasi chop etilardi. Shuni o‘zbek tilida chiqarish harakati boshlangach, meni ishga taklif qilishdi. Ammo bu gapdan xabar topgan Islom Karimov “Xurshidga boshqa topshiriqlar bor” deya masalaga nuqta qo‘ygan. Mana hozir general bo‘lib, katta pensiya olib o‘tirgan bo‘larmidim...
To‘daga aʼzo bo‘lgan mansabdor shoirlar
Saroy hayoti to‘dalarning kurashidan iborat. Unga yaqinlashaman desangiz, bironta guruhga aʼzo bo‘lishingiz kerak. Ammo shoir to‘daga qo‘shildimi, shoir sifatida tamom bo‘ldi deyavering. Qancha-qancha o‘zim tanigan insonlar, shoir ukalarim bor, maʼlum to‘daga yaqin bo‘lgani uchungina mansabda o‘tiribdi. O‘sha to‘da yo‘qolgan kun ular ham yo‘q bo‘lib ketadi.
Umuman olganda, adiblarning hayoti talantli ijodkorlar bilan talantsiz ijodkorlar o‘rtasidagi kurashdan iborat. Biron ijodiy tashkilotga rahbar tayinlanganda, go‘yo zo‘r ijodkor bo‘lgani uchun mansabga o‘tirdi degan tasavvurga boriladi. Vaholanki, rahbar zo‘r ijodkor bo‘lishi shart emas, u tashkilotchi, ishbilarmon, boshqalar uchun jon kuydiradigan odam bo‘lishi kerak. Biz yomonlaydigan Sovet davrida 4-5-yilda Yozuvchilar syezdi o‘tkazilar, har bir anjuman jiddiy bahs-munozaralar bilan kechar edi. Bugungi kunda, ochiq aytish kerak, ijodiy tashkilotga “tepadan” belgilangan odam rahbar bo‘ladi, bu aniq, ammo shu holatda ham syezd o‘tkazishga, saylov tashkil etishga botina olishmaydi.
“Bugungi jarayonlarning yoqadigan tarafidan yoqmaydigan taraflari ko‘proq”
Bugun O‘zbekistonda juda katta jarayonlar kechyapti. Men yoqlaydigan taraflaridan ko‘ra, menga yoqmaydigan taraflari juda ko‘p. Bugungi ayrim boshliqlarni “sobiq komsomol rahbarlari” deyman. Sababi, ish uslubi eski sovet davridan qolgan. Men jamiyat hayotini mukammallik sari boshlaydigan odamlar ko‘payishi tarafdoriman. Shu maʼnoda adabiyot uchun doim dolzarb bo‘lgan “zamonamiz qahramoni” masalasi yuzaga chiqadi. Kuni kecha arzimas sovg‘a uchun adolatsizlik qilingan farrosh ayolni kun qahramoni deyish mumkin. Chunki shu voqea qancha amaldorlarni hushyor torttirdi. Ammo jamiyatni ortidan ergashtiradigan zamon qahramonlariga doim ehtiyoj bo‘lgan.
Qahramon izlashda ko‘pincha tarixga murojaat qilamiz, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur biz uchun qahramon. To‘g‘ri, lekin bugungi hayotda ham munosib insonlar bor-ku, nega ulardan ko‘z yumamiz? Baʼzan qahramon bo‘lish uchun o‘lish kerakmi, deb o‘ylab qolaman. Qahramonlar yonimizda yurgan bo‘lishi mumkin, lekin ulardan ko‘zimizni olib qochamiz. Biz ko‘zini olib qochadigan millatga aylanib borayotganimizdan baʼzida qiynalib ketaman. Ochig‘ini aytganda, bugungi kun qahramonlari artistlar bo‘lib qolgan. Shular nima yedi, nima dedi, nima kiydi – biz uchun juda “muhim”.
“Xurshid Davron kutubxonasi” haqida
Shavkat Rahmon, Muhammad Rahmon, Matnazar Abdulhakim, Sadriddin Salim, shuningdek, biz bilan zamondosh bo‘lgan yoki o‘tmishda yashab o‘tgan ijodkorlarning xotirasini yodda tutish maqsadida sayt tashkil etganman. Mazkur sayt yoshlar bilan muloqot uchun ham qulay vosita. Bu istagan gaplarni yozaverish mumkin degani emas. Shunday holatlar bo‘ladiki, yoshlarning baʼzi ishlari, baʼzi harakatlari menga yoqmasa-da, tanbeh bermayman. “Mayli, bu uning hayoti, uning xatolari, u mana shu xatolar orqali tajriba orttiradi” deyman.
Yoshlarni, umuman, jamiyatni qiynayotgan masalalardan biri bu otasizlik. Millionlab erkaklar ro‘zg‘or tebratish ilinjida chet ellarga borib ishlayapti. Uyiga yilda bir kelib-ketadi. Bu yerda esa farzandlar voyaga yetyapti. Ertaga ular qanday inson bo‘lib ulg‘ayadi? Bu yerdagi qiyinchiliklarni ko‘rib, chet elda yashash orzusiga tushib qolmaydimi? Xorijga o‘qish uchun, ish o‘rganish uchun borsa, yaxshi, vatanga qaytib yurtni obod qiladi. Ammo qanchasi o‘sha yerlarda qolib ketyapti, qanchasi shovinistlarning, millatchilarning dastidan aziyat chekyapti. Musofirchilikda vafot etayotganlarni-ku aytmay qo‘ya qolay. Bu masala, agar to‘g‘ri hal etilsa, O‘zbekiston uchun ko‘p yaxshiliklar keltirishi, bordi-yu o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, juda og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin.
“Oldinda katta xavflar bor...”
Muxlislar bilan doimiy ravishda diydorlashib turaman. Yaqinda Sirdaryoga borib bir nechta uchrashuvlar o‘tkazdim. Bunday muloqotlar vaqtida savollarga alohida eʼtibor beraman. Afsuski, siz kutgan savollardan ko‘ra, oldindan tayyorlab qo‘yilgan yasama savollar ko‘proq uchraydi. Shunday holatlar ham bo‘ladiki, to‘planganlarga siz gapirayotgan gaplarning qizig‘i bo‘lmaydi. Ular uchrashuvga majburlab olib kelingan odamlar... Ammo yoshlar boshqacha. Ular samimiy qabul qiladi. Haligacha eslayman, Andijondagi uchrashuvda sheʼr o‘qiganimda, zaldagi yoshlar qo‘shilib o‘qigan edi.
Mana shunday muxlislar ham bor. Ular o‘tkir savollar beradi. Umuman, O‘zbekiston savollar mamlakatiga aylanib boryapti. Aslini olganda, savol berilgani yaxshi. Ertaga nima bo‘ladi, mana bu muammo qanday hal etiladi va hokazo. Savoli bor odam yashayotgan odam deb bilaman. Eng yomoni, umuman savol bermaydigan kimsalar ham bor. Ularni o‘z nafsidan boshqa hech narsa qiziqtirmaydi. Xulosa sifatida ko‘p aytilgan haqiqatni takrorlayman: dunyoni telefonga tikilib o‘tirgan yoshlar emas, kitob o‘qiyotgan yoshlar boshqaradi. Oldinda katta xavflar bor, ularni bartaraf etish uchun ham kitob o‘qish kerak. Kitob, yuqorida eslaganimiz aql va qalbga tarbiya beradi. Nafsga esa kitob kerak emas. Farzandlaringizga bobolarimiz merosini anglatguvchi kitoblarni olib bering.
Suhbatni to‘liq holda “Daryo”ning YouTube kanalida tomosha qiling.
Izoh (0)