O‘zbekiston Qurolli kuchlari, xuddi boshqa davlatlarda bo‘lgani kabi, yopiq tuzilma hisoblanadi. Shu bois armiyamiz uchun mahalliy ishlab chiqarilgan va xorijdan xarid qilingan qurol-yarog‘lar haqida jamoatchilik post-faktum xabar topadi. Xitoyning zenit-raketa tizimlari shular jumlasidan. Biroq ta’kidlash joiz, ularni sotib olish bo‘yicha shartnoma imzolangani hali aniq emas. Tizimlar sinov uchun olib kelingan bo‘lishi ham mumkin. Shunga qaramay, bu jiddiy yangilik. Boisi mamlakat o‘zining Sovet/Rossiya qurollariga asoslangan havo mudofaa tizimini diversifikatsiya qilmoqda. Xo‘sh, ular haqida nimalar ma’lum?
O‘zbekiston prezidentiga namoyish qilingan zenit-raketa tizimlarning biri KS-1C (“Kaishan”-1C) HQ-12 ning eksport versiyasi hisoblanadi. U o‘z texnik xususiyatlariga ko‘ra, o‘rta masofali kompleksdir. Aniqroq aytganda, tizim 5-50 kilometr masofadagi havo tahdidlari, jumladan, raketalar, samolyotlar, vertolyot va dronlarni zararsizlantirishi mumkin. Urib tushirish balandligi esa 20 kilometrgacha.
“Kaishan” ko‘p funksiyali radar tizimi, boshqaruv markazi, uchirish platformasi va generatordan iborat majmuadir. Unda qo‘llaniladigan raketalar 1,2 Max (1470 km/soat) tezlikka erisha oladi. G‘ildirakli shassiga asoslangan har bir platformada ikkitadan to‘rttagacha zenit raketalar parvozga tayyor turadi. Ularning har biri 5,6 m uzunlikka ega. Yuz kg og‘irlikdagi jangovar kallak tashiydi. Raketalar “near-proximity detonation” usuli, ya’ni nishon yaqinida portlab, metall fragmentlar bilan zararlash orqali ishlaydi.
KS-1C havo tahdidlarini aniqlash va kuzatib borish uchun asosan H-200 ko‘p funksiyali radaridan foydalanadi. U 120 km masofadagi 50 ta nishonni kuzatishi, ulardan oltitasini birvarakayiga urib tushirishi mumkin. Uchirish platformalari soniga qarab, buni ko‘paytirish imkoniyati bor. Ammo oltitadan so‘ng raketalarni navbatma-navbat ishga tushirish taqozo qilinadi. Uchirish platformasi vazifasini 60 km/soat tezlikda harakatlanadigan texnika bajaradi. “Kaishan”ni boshqarish uchun kerakli personal taxminan 16 kishini tashkil etadi.
Tizim tarixiga kelsak, u dastlab 1991-yili KS-1 nomi bilan jamoatchilikka namoyish qilingan. Biroq O‘zbekistonda uning 2000-yillarda ishlab chiqilgan zamonaviy va imkoniyatlari kengaytirilgan KS-1C modifikatsiyasi ko‘zga tashlandi. U Xitoyning havo mudofaa qurollari eksportida muhim o‘rin tutadi. Hozirga qadar tizim Tayvan, Turkmaniston, Myanma, Kamboja kabi davlatlarga yetkazib berilgan.
“Kaishan”-1C sanoat obyektlari, omborlar, harbiy qismlarni samolyot va dronlardan himoyalashga mo‘ljallangan. Biroq, tizim 500 metrdan pastlab uchuvchi qanotli raketa va dronlarga qarshi qo‘llash kutilgan samarani bermaydi. Qolaversa, murakkab kompleks bo‘lgani sabab undan jabhada, ya’ni quruqlik kuchlari uchun havo soyaboni sifatida foydalanib bo‘lmaydi. Bu rolga FM-90 ko‘proq mos keladi.
U qisqa masofali zenit-raketa tizimi bo‘lib, HQ-7B tizimining eksport uchun mo‘ljallangan versiyasi hisoblanadi. FM-90 fransuzlarning Crotale tizimi asosida ishlab chiqilgan mobil kompleksdir. Shu bois asosan quruqlik qo‘shinlari bo‘linmalari bilan xizmat qiladi. Uni hozirga qadar Pokiston, Bangladesh, Myanma, Jazoir, Turkmaniston va Eron kabi davlatlar o‘z quroli kuchlariga qabul qilgan.
FM-90 odatda bitta radar va qo‘mondonlik markazi, shuningdek 4 tagacha uchirish platformalaridan iborat bo‘ladi. Ularning bari uchun 6x6 g‘ildirakli shassi tanlab olingan. Shu bois mobilligi yuqori. Biroq xitoyliklar statsionar versiyani ham ishlab chiqishgan.
Tizim radari 25 kilometrgacha masofadagi 12 ta nishonni bir vaqtda kuzatishi, ulardan to‘rttasini baravariga urib tushirish mumkin. Tutib olish balandligi 15 metrdan 5 kilometrgacha. Bu dronlar va qanotli raketalarga qarshi ayni muddao. Ammo zarba berish masofasi 15 kilometrdan oshmaydi. Qolaversa, u yuqori tezlikdagi havo tahdidlari, masalan ballistik raketalarga qarshi samarasiz. Ular bilan boshqa kompleks shug‘ullanadi.
Tizim o‘z raketalarini infraqizil nur va yarim aktiv radar orqali yo‘naltiradi. Jangovar kallak vazni 14 kg bo‘lib, yuqori portlovchi xususiyatga ega. Qolaversa, unda elektron urush qurollari ham inobatga olingan. Ko‘rish gorizontidagi nishonlarga qarshi elektrooptik tizimlar bor. Ularga integratsiya qilingan termal kamera sharofati bilan FM-90 tungi sharoitlarda ham ishlay oladi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan FM-90 hamda KS-1C tizimlari alohida tartibda ham, murakkab havo mudofaa halqasining bir qismi sifatida ham qo‘llanishi mumkin. Ulardan birinchisi qisqa, ikkinchisi o‘rta masofadagi tahdidlarga qarshi kurashadi. Biroq bizda uzoq masofali va yuqori tezlikdagi nishonlar, masalan ballistik raketalarga qarshi kurashadigan tizim allaqachon bor. Uning nomi FD-2000 bo‘lib, Sovetlarning S-300 kompleksiga muqobil hisoblanadi.
FD-2000 bu HQ-9 tizimining eksport varianti hisoblanadi. Turli vositalaridan ommaviy hujum sharoitidagi samaradorlik uni raqobatchilaridan ustun qiladi. Tizim yuqori tezlikdagi ballistik raketalarini tutib olish qobiliyatiga ega birinchi Xitoy kompleksidir.
U dushman samolyotlari, vertolyotlari, qanotli va ballistik raketalarini jangovar foydalanishning barcha balandliklarida, har qanday sharoitda yo'q qilish uchun mo'ljallangan. Foydalanish diapazoni 200 km, balandlik esa 0.5-30 kmni tashkil etadi. Tizim 150 km radius uchun havo soyaboni vazifasini bajara oladi. Mazkur uchalasini o‘zaro muvofiqlashtirish orqali orqali havo tahdidlaridan himoyani yanada mustahkamlash mumkin.
“Yuqori aniqlikdagi bombalar” uchun turk lazer moduli
Harbiy aviatsiya eng qimmatli aktiv hisoblanadi. Shu bois ham Ukraina, ham Rossiya undan juda ehtiyotkorlik bilan foydalanmoqda. Bu dushmanga uning havo mudofaasi ta’sir hududiga kirmay turib zarba berish bilan bo‘ladi. Aniqroq aytganda, bombardimonchi va qiruvchi samolyotlardan FAB-500, JDAM kabi bombalarni qo‘llash orqali. Ular yo‘nalishni GPS va GLONASS kabi tizimlar yordamida belgilaydi. O‘zbekiston prezidentiga esa Turkiyaning Aselsan kompaniyasining LGK lazer boshqaruv moduli namoyish qilindi.
Uni soddaroq qilib standart bombalarga o‘rnatilgan qanot va miya deyish mumkin. Bu bilan bombaning jangovar qo‘llash masofasi va aniqligi ortadi. Aselsanga ko‘ra, mazkur modul sharofati bilan 12 kilometr uzoqlikdagi nishonga 10 metr aniqlikda zarba berishi mumkin. Uni ham AQSh, ham Sovet namunasidagi standart bombalarga o‘rnatib, “aqlli qurol”ga aylantirsa bo‘ladi.
Tuxumlarni bir savatga solmaslik
O‘zbekiston prezidentiga namoyish qilingan qurollar bo‘yicha rasmiy izoh yo‘q. Ya’ni ular Qurolli kuchlarimiz inventariga qabul qilingan, deb ta’kid ohangida gapirishga hali erta. Biroq shuning o‘zi ham mamlakat Sovet/Rossiya bazasini ilg’or va zamonaviy tizimlar bilan diversifikatsiya qilayotganidan dalolat beradi. Qolaversa, O‘zbekiston milliy mudofaa sanoatini ham rivojlantirmoqda. Bu yagona ta’minotchiga bog‘lanib qolishdek xavfli istiqbolning oldini oladi.
Izoh (0)