Keyingi 10 yillikda sunʼiy intellektning gurullab rivojlanishi kutilmoqda. Hayotimizda u kirib kelmagan soha qolmaydi — iqtisod, tibbiyot, taʼlim, sanʼat, tarbiya. Sirasini aytganda, sunʼiy intellekt bugun ham turli yo‘nalishlarda inson og‘irini yengil qilmoqda. Ilg‘or mamlakatlar undan millionlab, milliardlab dollar daromad ko‘ra boshlagan.
O‘zbekistonda sunʼiy intellektni joriy etish jarayoni qanday kechmoqda? “O‘zbekistonda sunʼiy intellekt texnologiyalarini 2030-yilga qadar rivojlantirish strategiyasi”da belgilanganidek, bu sohada yetakchi davlatlar qatoriga kira olamizmi? Sunʼiy intellekt jinoyatchilikka qarshi kurashda qanday samara beradi? Sohani moliyalashtirish yetarli darajada amalga oshirilmoqdami? Fantastik filmlarda namoyish etiladigan mashinalar isyoni shunchaki ertakmi yoki?.. “Daryo” ana shu kabi mavzularda soha mutaxassisi Anvar Narzullayev bilan suhbatlashdi.
— Assalomu alaykum, xush kelibsiz. Ayting-chi, sunʼiy intellektga qanday taʼrif berilsa to‘g‘ri bo‘ladi?
— Sunʼiy intellekt, sodda qilib aytganda, inson ongini va fikrlashini talab qiluvchi muammolarga yechim beruvchi dasturlar. Uning oddiy dasturlardan farqi shunda. Masalan, telefoningizdagi kamera sunʼiy intellekt emas. Sunʼiy intellektni tarjima jarayonida ko‘rishimiz mumkin, chunki tarjima insondan ijodiy yondashuvni talab qiladi. Shu sababdan tarjimonlik hamma davrlarda ham qadrli kasb hisoblangan. Yaqin tarixga qaraydigan bo‘lsak, tarjima dasturlari juda jo‘n, sodda edi. Ular berilgan matnni so‘zma-so‘z tarjima qilardi. Bugun esa sunʼiy intellekt matnni ancha yuqori saviyada tarjima qilib, tahrirlab ham beryapti. Bugina emas, u matn ichidagi asosiy nuqtalarni belgilash, mazkur maʼlumotlar asosida prognozlar taqdim etish qobiliyatiga ham ega. Ilgari bu vazifalar bir nechta ekspertlar tomonidan amalga oshirilar edi. Mana shunday sohalarda qo‘llanilayotgan dasturlarni biz sunʼiy intellekt deb ayta olamiz.
— Bugun yurtdoshlarimiz sunʼiy intellektdan qanchalik foydalanishmoqda?
— Aslini olganda, hammamiz sunʼiy intellektdan anchadan beri foydalanib kelyapmiz. Baʼzan o‘zimiz bilgan yo bilmagan holatda... Sunʼiy intellekt degan iboraning birdan ommalashib ketishiga ChatGPT sabab bo‘ldi. Chunki biz undan bevosita, o‘z qo‘limiz bilan foydalanish imkoniga ega bo‘ldik. Bunga qadar esa sunʼiy intellekt dasturlari fonda, ko‘zdan panada turgan. Oddiy misol, navigator. U sizga nafaqat eng yaqin yo‘nalishni ko‘rsatadi, balki qayerda tirbandlik bor, qayerda yo‘l-transport hodisasi yuz berdi – hammasi haqida maʼlumot beradi. Mazkur dasturlar ham aslida, sunʼiy intellekt yordamida ishlaydi, lekin biz bunga unchalik ham ahamiyat bermaganmiz. Ilgari sunʼiy intellekt dasturlari ancha qimmat edi. Undan asosan yirik davlatlarning hukumatlari, harbiylar foydalangan – masalan dronlar. Ammo qimmat bo‘lgani uchun ommalashmagan. Bugun borgan sari keng tarqalib, narxi pasayib bormoqda.
— Darvoqe, narxlarning pasayishi haqida. Yaqinda Xitoyning DeepSeek arzon chat boti texnologiyalar bozorini ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi. Yirik kompaniyalar yuz milliardlab, umumiy hisobda bir necha trillion dollar yo‘qotdi. Siz voqealar rivojini kuzatib borayotgan bo‘lsangiz kerak. Hozir vaziyat qanday?
— Xitoyliklar, aytganingizdek, bu modelning narxini keskin tushirib yuborishdi. Shu vaqtga qadar DeepSeek kabi modellarni ishlab chiqish 100-200 mln dollarga baholangan bo‘lsa, xitoyliklar buni 5 millionga yaratishga muvaffaq bo‘lishdi. Bu jarayon davom etaveradi. DeepSeek’ning yana bir yutug‘i – ilgari sunʼiy intellekt modellarini ishga tushirish uchun ham qimmat resurslar talab etilar edi. Masalan, ChatGPTdan bemalol foydalanishimiz uchun maxsus serverlar kerak. Siz uni shunchaki telefoningizga ko‘chirib olib ishlatolmaysiz. ChatGPT internetga ulangan bo‘ladi, internetda uning nihoyatda qimmat serverlari bo‘ladi va h.k.z. DeepSeek esa jarayonni soddalashtirib yubordi. Uni ishlatish uchun hatto internetga ulanmagan oddiy kompyuterning o‘zi kifoya qiladi. Bu orqali sunʼiy intellekt odamlarga yanada yaqinlashdi.
— “O‘zbekistonda sunʼiy intellekt texnologiyalarini 2030-yilga qadar rivojlantirish strategiyasi” qabul qilingan. Unga ko‘ra, sunʼiy intellekt asosida yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar hajmini 1,5 mlrd. dollarga, Davlat xizmatlari portalida xizmatlar ulushini 10 foizga yetkazish, 10 ta ilmiy laboratoriya tashkil etish va bu sohada dunyoning yetakchi davlatlari qatoriga kirish vazifalari qo‘yilgan. Bu maqsadlarga erishish yo‘lida qanday ishlar amalga oshirilyapti?
— To‘g‘risini aytganda, biz sunʼiy intellektni joriy etishni endi boshlayapmiz. Strategiyaning asosiy maqsadlaridan biri davlat xizmatlarini sunʼiy intellekt yordamida takomillashtirishga qaratilgan. Deylik, bugun Adliya yoki Soliq tizimi saytlariga kirsangiz, sizga ancha xizmatlar taklif etiladi. Lekin davlat idoralari bo‘ladimi, nodavlat tashkilotlarmi, ularda birdaniga sunʼiy intellektni joriy etishning imkoni yo‘q. Chunki undan oldingi bosqichda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan jarayonlar bor. Biz, avvalo, raqamlashtirishda orqada qolganmiz. Buni tan olish kerak. Sunʼiy intellekt mavjud maʼlumotlarning ustiga quriladi. Yaʼni, dastlabki bosqichda biz katta hajmda raqamlashgan maʼlumotlarga ega bo‘lishimiz lozim. Hammamizning ishimiz tushadigan sog‘liqni saqlash tizimini olib ko‘raylik. Haligacha poliklinikalarda anketalar qog‘oz shaklida yuritiladi. Qog‘ozning ustiga sunʼiy intellektni joylashtirib bo‘lmaydi. Mana endi asta-sekin poliklinikalar raqamli tizimga o‘tkazilyapti. Bu jarayon nihoyasiga yetishi, bir necha yil ishlashi va maʼlumotlar yig‘ilishi lozim. Shundan keyingina sunʼiy intellektni joriy etish mumkin. Yaʼni Respublika bo‘yicha maʼlumotlarga ega bo‘lsak, maxsus xaritalar yaratisha olamiz. Bu xaritalarda qaysi hududda qanday kasalliklar ortayotgani yoki kamayib borayotgani, qayerda xavf paydo bo‘lishi mumkinligi – barchasi ko‘rinib turadi. Natijada tezkor choralar ko‘rilib, noxush holatlarning oldini olish imkoni tug‘iladi. Dok-1 Maks siropini isteʼmol qilish oqibatida qancha bola vafot etdi, agar markazlashgan raqamli tizim yaratilsa, bunday holatlar yuz bermaydi. Tizim zaharlanishlar haqida zudlik bilan xabar beradi, yechimlar taklif etadi. Qaniydi shunday tizim yaratilsa, biz, yuqorida aytganimday, raqamlashish bosqichidamiz.
— Strategiyaga binoan bank-moliya sohasida firibgarliklarning oldini olish, soliq va bojxona sohalarida yashirin iqtisodiyot ulushini kamaytirish, shubhali bojxona operatsiyalarini prognozlash kabilar ustuvor vazifa etib belgilangan. Umuman olganda, sunʼiy intellekt jinoyatchilikka qarshi qanday kurashadi va qanchalik samara beradi?
— Sunʼiy intellektning asosiy vazifasi – inson ishtirokini kamaytirish. Deylik, jurnalist deganda, ko‘z oldimizga suhbatdoshiga savol berayotgan odam keladi. Ammo suhbatgacha bo‘lgan qancha murakkab jarayon bor. Va mana shu jarayondagi ishlarning qancha ko‘p qismini sunʼiy intellektga topshira olsangiz, ishingiz shuncha osonlashadi. Bojxona, soliq, moliya tizimlarida ham shunday. Bularda inson omilini qanchalik kamaytirsak, korrupsiya imkoniyati shunchalik kamayadi. Misol uchun, siz qandaydir moliyaviy operatsiyani amalga oshirmoqchisiz. Buning uchun maʼlum idoralardan ruxsatnomalar talab etiladi. Bordi-yu sizda shu ruxsatnoma bo‘lmasa, tanish-bilishlar yoki pul yordamida masalani hal etishga urinib ko‘rasiz. Balki maqsadingizga erisharsiz ham. Sunʼiy intellekt esa bunga yo‘l qo‘ymaydi. Barcha hujjatlar taqdim etilgandan keyingina faoliyatga ruxsat beriladi. Inson omili kamaysa, korrupsiya ham yo‘qotiladi.
— Maʼlumotlarga ko‘ra, AQSH sunʼiy intellektni rivojlantirish maqsadida 500 mlrd dollar, Xitoy salkam 140 mlrd dollar ajratgan. O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi sunʼiy intellekt texnologiyalarini rivojlantirish uchun 2025-yil 1-yanvardan boshlab Raqamli texnologiyalar vazirligiga 50 million AQSH dollari miqdorida foizsiz kredit ajratishni boshladi. Sohani rivojlantirish uchun O‘zbekistonda ajratilayotgan mablag‘lar yetarlimi-yo‘qmi?
— 50 million dollar kam. Chunki sohada qiladigan ishlarimiz ko‘p. Yuqorida aytilgan raqamlashtirishning o‘zi ancha oqsab turibdi, xarajatlarning katta qismi shunga ketadi. Nima sababdan ChatGPT ingliz tilida yaxshi ishlaydi? Sababi, internetda inglizcha maʼlumotlar ko‘p. O‘zbek sunʼiy intellektini yaratishda bizni qiynab turgan omillardan biri o‘zbek tilida maʼlumotlar yetarli emasligi. Misol uchun, o‘zbek tilidagi “Tahrirchi” loyihasini olib ko‘raylik. Shu loyiha yaratuvchilari bilan gaplashganimda, o‘zbek tilidagi mavjud hamma maʼlumotlarni, “Daryo.uz” va boshqa saytlardagi barcha maqolalarni, ochiq manbalarda turgan kitoblarni yuklab oldik, deyishgan edi. Lekin shu ham kamlik qilyapti. Demak, ochiq maʼlumotlarni ko‘paytirish kerak. Bundan tashqari, bizda inson resursi ham yetishmaydi. Yaʼni, kadrlar yetishmovchiligi sezilyapti. Malakali kadrlar oz bo‘lgani uchun ularga to‘lanadigan maosh juda yuqori.
— Sir bo‘lmasa, yaxshi mutaxassis qancha maosh oladi?
— Bugungi kunda O‘zbekistonda sunʼiy intellekt bo‘yicha malakali mutaxassis bir oyda 5 ming dollardan kam olmaydi. Xorijda bu soha ancha ommalashgan. Mutaxassislar ham oz emas. Shu sababdan buyurtmachilar o‘ta qimmat to‘lashga majbur bo‘lmaydi. Jahon bankining 2030-yilgacha bo‘lgan prognozlarida talab yuqori bo‘ladigan sohalar aynan sunʼiy intellekt bilan bog‘liqligini ko‘rishimiz mumkin – data-analitiklar, sunʼiy intellekt dasturlarini yaratuvchi muhandislar va hokazo. Soha mutaxassislariga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri, kreativ fikrlash va tahlil qila olish qobiliyati.
— Sunʼiy intellektning iqtisodga foydasi haqida nima deya olasiz?
— Birinchidan, yangi ish o‘rinlari paydo bo‘ladi. Jahon bankining statistikasi ko‘ra, 85 millionta ish o‘rni yo‘qoladi, ammo o‘rniga 97 millionta yangi ish o‘rni paydo bo‘ladi. Biz shu paytgacha tasavvur qilmagan kasblar paydo bo‘ladi. Masalan, front-injenerlar. ChatGPT kabi dasturlarga to‘g‘ri savol bera oladigan muhandislarga ehtiyoj tug‘ilmoqda. Chunki sunʼiy intellektning barcha imkoniyatlaridan samarali foydalana olish uchun uning oldiga to‘g‘ri vazifa qo‘yish lozim. Yangi Toshkent qurilishida sunʼiy intellektdan foydalangan holda binolarning mutlaqo yangi dizaynlari yaratilmoqda. Iqtisodga yana bir foydasi – odamlarning ish samaradorligi ortadi. Ilgari 5-6 soatda bajargan ishingizni, endi 1 soatda bajarishingiz mumkin bo‘ladi. Juda ko‘p kasb egalarining kundalik vazifalaridan bir qismini sunʼiy intellekt o‘z zimmasiga oladi.
— Sunʼiy intellekt turmushimizga chuqurroq kirib borgani sari qaysi kasblarga ehtiyoj qolmasligi mumkin?
— Qiziq vaziyat. Agar mendan 5-6-yil oldin sunʼiy intellekt qaysi yo‘nalishlarni o‘ziga oladi, deb so‘rashsa, jismoniy mehnatni, deb javob bergan bo‘lardim. Ko‘pchilikning tasavvurida ham shunday vaziyat shakllanayotgan edi. Haydovchilar misolida olib ko‘raylik. O‘ziyurar mashinalar paydo bo‘ldi. Haydovchiga ehtiyoj yo‘qdek. Ammo javobgarlik masalasida muammo yuzaga keldi. Agar YTH sodir bo‘lsa kim javob beradi? Yoki yuk tashiydigan robotlarni olaylik. Maʼlum bo‘lishicha, ular nihoyatda qimmat ekan. Bitta robotni yasashdan ko‘ra, o‘nta odamni ishga yollash arzonroqqa tushmoqda. Ayniqsa, bizga o‘xshash ishchi kuchi arzon davlatlarda. Bizning prognozlarimizdan farqli ravishda, sunʼiy intellekt jismoniy mehnatni emas, aqliy mehnatni olib qo‘ymoqda. Masalan, tarjimonlik. Nainki oddiy jumlalar yoki so‘zlar, balki rasmiy hujjatlarning tarjimasini ham sunʼiy intellekt sifatliroq bajarib beryapti. Xuddi shuningdek, buxgalterlar, analitik-ekspertlar, konsultantlar, yuristlar o‘rnini ham sunʼiy intellekt egallamoqda. Bu biz uchun qaysidir maʼnoda kutilmagan holat. Ammo sunʼiy intellekt oldida turgan eng katta to‘siqlardan biri u kreativ fikrlashni bilmaydi. Bu yerda bir nozik jihat bor. Sunʼiy intellekt tarixiy maʼlumotlar asosida ishlaydi. Yaʼni, bugun sunʼiy intellekt yaratsangiz, u shu bugungacha bo‘lgan maʼlumotlarni qamrab oladi. Inson esa favqulodda vaziyatlarda kutilmagan yechimlar topish qobiliyatiga ega. Sunʼiy intellekt faqatgina mavjud maʼlumotlarni tahlil qilsa, inson yechimsiz tuyulgan muammolarga yechim topa oladi. Demak, sunʼiy intellekt qaysi sohada bo‘lishidan qatʼi nazar, nostandart fikrlaydigan mutaxassislarni siqib chiqara olmaydi.
— Yangi maʼlumotlarni mustaqil ravishda to‘playdigan, tahlil qiladigan va rivojlanadigan dasturlar paydo bo‘lyapti. Vaqti kelib, bu rivojlanish insonni bir chekkaga surib qo‘yishi mumkinmi? Yaqinda bo‘lib o‘tgan Davos forumi ishtirokchilari ham shunday xavotirni bildirishgan edi. Fantastik filmlardagi mashinalar qo‘zg‘oloni hayotda yuz berishi ehtimolga qanchalik yaqin?
— Bu masalada ikki xil yondashuv mavjud. Sunʼiy intellekt har qancha rivojlangan bo‘lmasin, u – dastur. Dasturni esa inson boshqaradi. Qolaversa, sunʼiy intellektda hissiyot yo‘q. Hissiyot bo‘lmagandan keyin, unda isyon ko‘tarish istagi paydo bo‘lmaydi. Shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Garri Kasparovdan robotlar qo‘zg‘olon ko‘tarib, insoniyatni o‘ziga bo‘ysundirishi mumkinmi, deb so‘rashganda, u “yo‘q, odamzot yovuzlikni monopoliya qilib olgan” deya javob bergan edi. Odamlar nima uchun urush-janjallarni boshlaydi, bir-birini bosib oladi? Chunki ularda nafs bor. Mashinalarda esa bunday narsa yo‘q. Masalan, Tesla mashinasiga qaror qabul qilish vazifasi qo‘yilsa: katta tezlikda ketayotgan mashina bordiyu to‘xtashga ulgurmasa, yo‘ldagi odamni urib, mashina ichidagi passajirning hayotini saqlab qoladimi yoki simyog‘ochga urilib, ichkaridagi insonga zarar yetkazish hisobiga yo‘ldagi kishini qutqarib qoladimi? U qaysi mezonlar asosida hukm chiqarishi kerak? AQSHda qiziq holat yuz bergan. Qamoqdagi mahbuslarni muddatidan oldin ozodlikka chiqarish yuzasidan qaror qabul qilishni sunʼiy intellektda toshirishgan. Natija shunday bo‘lganki, qora tanlilardan ko‘ra, ko‘proq oq tanli mahbuslar ozodlikka chiqarilgan. Sababi o‘rganilganda, tarixda qora tanlilarga kamroq amnistiya berilgani maʼlum bo‘lgan. Mana shu misollardan ko‘rinib turibdiki, sunʼiy intellekt sizning maʼlumotlaringiz asosida ishlaydi va qaror qabul qiladi. Modomiki, inson xato qilishga moyil ekan, tabiiyki, u yaratgan sunʼiy intellekt ham xato qiladi. Demak, uning ustidan doimiy nazorat insonning zimmasida bo‘ladi.
Olimjon Safoyev suhbatlashdi.
Izoh (0)