Tarix fanlari doktori, professor Qahramon Rajabovning ta’kidlashicha, shu paytgacha odamlarning ongiga O‘zbekiston mustaqilligiga asos solinishi tarixi borasida yanglish tasavvur singdirib kelingan. Tarixchi olim “Daryo”ga bergan intervyusida davlat targ‘ibot mashinasi “mustaqillik asoschisi” sifatida ulug‘lab kelgan shaxs aslida respublikaning mustaqil bo‘lishiga qarshi chiqqani, Istiqlol e’lon qilinganda deputatlar nima sababdan qarsak chalishmagani, SSSR qulagan paytda turkiy xalqlarning birlashuvi uchun berilgan imkoniyat qanday qo‘ldan chiqarilgani mavzusidagi ilmiy izlanishlari xulosalari bilan bo‘lishdi.
— Qahramon aka, bilishimizcha, 2024-yilda bir nechta kitoblaringiz nashrdan chiqdi. Mazkur yangi asarlar va ilmiy-ijodiy ishlaringiz haqida gapirib bersangiz.
— 2024-yilda to‘rtta monografiya yozdim, lekin ulardan ikkitasini aslida fundamental tadqiqot deyish mumkin. Bu “O‘zbekiston yigirmanchi asrda” degan ikki jildli kitob. Men bu kitobning muqaddimasida “Umrim kitobi” degan iborani ishlatganman. Chunki tarix fani sohasida qirq yildan buyon to‘plagan tajribam va ilmiy bilimim mazkur kitobda jamlandi.
Birinchi jild 1900-yildan 1939-yilgacha, ikkinchi jild esa 1939-yildan 2000-yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda xalqimiz, bilasiz, bir-biridan farqli uchta tuzumda yashadi. Birinchisi – Chor Rossiyasi davri, bu oqposhshoning mustamlakachilik siyosati davom etayotgan davr edi.
Keyingisi Sovet davri. Muvaqqat hukumat qisqa muddat faoliyat ko‘rsatgandan keyin bolsheviklar hokimiyatni zo‘ravonlik bilan qo‘lga kiritdi. 1920-yilda Qizil qo‘shin, ya’ni Sovet davlatining harbiy kuchlari, Buxoro amirligi va Xiva xonligini ham bosib oldi va bu yerlarda Sovet hokimiyatini o‘rnatdi.
1991-yili esa biz o‘z mustaqilligimizni qayta tikladik. Undan oldin mustaqillik deklaratsiyasi e’lon qilindi. Men kitoblarimda shu paytgacha ko‘pchilik e’tiboridan chetda qolgan jarayonlarni ochib berishga harakat qildim.
Yuz yillik tariximiz bu, kechagina biz yashab o‘tgan tarix. Lekin Sovet davrida yoki hatto Karimov rejimi davrida yoritishga ruxsat berilmagan ilmiy masalalar, ilmiy muammolar bor edi. Misol uchun, mana shu kitobda birinchi marta Turkiston milliy harakati, ikkinchi jahon urushi davrida turkistonliklardan Germaniyada tashkil qilingan “Turkiston legioni” masalalari yoritildi.
O‘zbek diviziyalarining ikkinchi jahon urushidagi faoliyati... 1941-yilda Germaniya SSSRga bostirib kirganda, sovet davlati Germaniyaga qarshi kurashish uchun hamma choralarni ko‘rdi, o‘sha paytda milliy harbiy qo‘shilmalar ham tuzildi: faqat o‘zbeklardan iborat diviziyalar tashkil qilindi, Qozog‘istonda xuddi shunday qozoq diviziyalari, shuningdek, boshqa respublikalarda ham.
Lekin bu diviziyalar frontga tashlanganda, ularning qo‘lida oddiy miltig‘i ham yo‘q edi, qurol-yarog‘ yetishmas edi. Ular hech qanday harbiy tayyorgarliksiz jabhaga, jabhaning oldingi liniyasiga “tirik yem” qilib tashlab yuborilgan edi. Shu sababli urushning avvalida talafotlar katta bo‘ldi. Keyinchalik boshqa harbiy qo‘shilmalar singari O‘zbek diviziyalari ham tarqatib yuborildi. Men hozir faqatgina urush davrini ikkita jihatdan tahlil qilyapman. Bundan tashqari, sovet davrida amalga oshirilgan ruslashtirish siyosatining mohiyati haqida gaplashish lozim.
Aslida, mamlakat xavfsizligini himoya qilishi kerak bo‘lgan o‘sha paytdagi xavfsizlik organlari o‘z xalqiga, ya’ni sovet davlatida yashagan xalqqa qarshi qatag‘on choralarini olib boruvchi jazo organiga aylangan edi. Ya’ni, dastlab Lenin tomonidan o‘n yettinchi dekabrda tuzilgan “VCHK” deb ataluvchi tashkilot — Butun Rossiya Favqulodda Komissiyasi — keyinchalik GPUga aylantirildi, ya’ni Davlat Siyosiy Boshqarmasi. Keyinchalik, NKVD, KGB kabi turli shakllarga o‘zgardi va chekistlarning yovuzligi beto‘xtov davom etdi, hatto keyinchalik ham to‘xtamadi.
Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilinishiga oid haqiqatlarga bugun ko‘pchilik ishonmaydi. 1990-yil 20-iyunda Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilinayotganda eng ko‘p qarshi chiqqan odam O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy qo‘mitasining birinchi kotibi, O‘zbekiston SSR Prezidenti Islom Karimov bo‘lgan.
U parlamentda deklaratsiya qabul qilinishiga tish-tirnog‘igacha qarshilik qildi, lekin 1990 yilning 20 iyun kuni u chet ellik mehmon bilan vodiyga ketganda O‘zbekiston Oliy Kengashidagi xalq deputatlari Mustaqillik deklaratsiyasini qabul qiladi. Islom Karimov o‘sha yoqdan qaytgandan so‘ng, hujjatni ko‘rib, “bu bir parcha qog‘ozning hatto “tualet”da foydalanishga yaramaydi” deb aytgandi. “Moskvada tug‘ildingmi, SSSRda tug‘ildingmi, SSSRda o‘lamiz, Moskva senlarni, butun xalqingni qirib tashlaydi, hech qachon mustaqillik berilmaydi”, degan fikrlar o‘sha paytda xalq deputatlariga qarata aytilgandi.
Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilingan kuni aslida bu o‘zbek xalqining bayrami bo‘lishi kerak edi. O‘sha kuni kechqurun na radio va na televideniyeda bu haqda xabar berishdi. Ikki kundan keyingina deklaratsiya matni o‘zgartirilgan holda — Moskvaning tasdig‘idan o‘tkazilgan talqinda — matbuotda e’lon qilindi.
Eng qizig‘i, agar biz 1990-yilning iyun oyidagi gazetalarni ko‘rsak, deklaratsiya turli gazetalarda turlicha shaklda chiqqanligining guvohi bo‘lamiz. Holbuki, bu qonun bitta harfi ham o‘zgartirilmasdan chop etilishi kerak edi. Mana shunday jarayonlardan o‘tdik. Men endi bitta holatni aytdim, kitobda mana shunday boshqa faktlar ham yoritildi.
Bundan tashqari, 2024-yil dekabrida “Turkistonning parchalanishi” nomli yana bir kitobim nashrdan chiqdi. Bilamizki, 1924-yil kuzida Moskvaning buyrug‘i bilan O‘rta Osiyo respublikalarida milliy-hududiy chegaralanish o‘tkazilgandi. O‘sha paytda ittifoqdosh sovet respublikalari, avtonom viloyatlar tashkil qilingan edi. O‘tgan 2024-yil oktyabr-noyabr oylarida bu tadbirga yuz yil to‘ldi. Bizda chegaralanish siyosati yoritilgan emas, vaholanki mustaqillikka erishganimizdan so‘ng o‘ttiz besh yil o‘tdi. Sovet davrida bu mavzuda alohida monografiya chiqmagan.
Chunki Sho‘ro davlati bu masalaga oid haqiqatlarning oshkor bo‘lishini, milliy manfaatlar kamsitilganligini ko‘rsatishni xohlamasdi. Milliy-hududiy chegaralanish masalasida bizning hozirgi qo‘shnilarimiz ko‘p narsani da’vo qilishadi. Vaholanki, bu jarayonda eng katta zararni aynan o‘zbek xalqi ko‘rdi.
Milliy-hududiy chegaralanish sovet davrida yakuniga yetkazildi. 1925-yilda respublikalar tuzildi, lekin hududlarning o‘zgarishi undan so‘ng ham, 1930-yillarda ham, hatto ikkinchi jahon urushidan keyin ham, ya’ni XX asrning elliginchi, oltmishinchi, yetmishinchi, hatto saksoninchi yillarida ham davom etdi. Kitobimda mana shu jarayonlar imkon qadar yoritilgan — bu, hech qanday mubolag‘asiz aytaman, O‘zbekiston tarixi fanida birinchi marta amalga oshirildi.
Yana bir jihati, “Turkistonning parchalanishi” nomli kitobim faqatgina Toshkent, Moskva va respublikamizning ba’zi bir viloyatlaridagi arxiv hujjatlari asosida yozilgan. Afsuski, bu davrga oid arxiv hujjatlari bugun yopiq hisoblanadi, jumladan, O‘zbekistonda ham yopiq. 1924–25-yillarga tegishli, hatto Rossiya imperiyasiga tegishli arxiv hujjatlari.
Kuni kecha mening bir shogirdim, Qarshi davlat universiteti doktoranti kelib ishladi. Uning mavzusi birinchi jahon urushida, ikkinchi jahon urushi emas, asr olinganlarning Turkistondagi faoliyati. Mana shu davrga tegishli, ya’ni 1914–15-yillarga tegishli arxiv hujjatlari (2014-15 yillardagisi emas) hozirgacha yopiq turibdi. Vaholanki, Rossiya imperiyasi 1917-yil fevralda qulagan bo‘lsa, Sovet davlati 1991 yil dekabrda tarix axlatxonasiga uloqtirilgan bo‘lsa, lekin hozirgacha ham Rossiya imperiyasi hujjatlarini, Sovet Rossiyasi va Sovet davlati hujjatlarini qo‘riqlab o‘tiradigan arxivchilarni, ularning rahbarlarini hech tushunmayman.
Savol tug‘iladi, o‘zi bular kimning buyrug‘ini bajaradi? O‘zbekistondagi arxiv hujjatlari O‘zbekiston hukumatiga tegishlimi yoki bu arxiv hujjatlari hozir ham Moskvaga, Rossiyaga qaraydimi? Yo arxivdagilar buyruqni Kremldan oladimi? Bu masalani o‘n besh-yigirma yildan buyon ko‘taryapmiz, lekin mana shu hujjatlar tadqiqotchilar ixtiyoriga yetarli darajada berilmaydi.
Namoz botir qo‘zg‘oloni bo‘yicha ham xuddi shunday holat. 1906–1907-yillarda Samarqandda Namoz Pirimqul o‘g‘li boshchiligida Rossiya imperiyasiga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonga oid arxivlarga ham kirish imkonsiz. Kitoblarimda mana shu masalalar yoritilgan. Bularning barchasi bugungi oshkoralik, so‘z va fikr erkinligi ta’minlanayotganining samarasi hisoblanadi. Bundan tashqari, “Samarqand qo‘rboshilari hamda Buxoro amirlari” degan monografiyam ham nashr qilindi.
— Qahramon aka, demak, biz hozir Mustaqillik deklaratsiyasining o‘zgartirilgan matnini o‘qiyapmizmi?
— Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilingach, oradan ikki kun o‘tganidan keyin ham uning matni gazetada chop etilmagan. Ikki kundan keyin deklaratsiya matniga tuzatishlar kiritilgan holda rus tilida e’lon qilingan. Holbuki, bu hujjat o‘zbek tilida qabul qilingan. Bizda o‘sha kezlari hujjatlar o‘zbekcha qabul qilinmasdi, ruscha qabul qilinardi. Lekin bu rasmiy hukumatning tashabbusi emas, o‘sha paytdagi “Erk” partiyasi, “Birlik” harakati hamda demokratik kayfiyatdagi xalq deputatlarining sa’y-harakatlari mahsuli bo‘lgan.
Karimov 1991-yil 31-avgustda mustaqillikni e’lon qilganda zal jim bo‘lib turdi. Davlat targ‘ibot mashinasi hozirga qadar buni boshqacha talqin qilib kelgan. Go‘yoki deputatlar mamlakat rahbarining bayonotini sarosima bilan qarshi olishgan, emishki, o‘sha lahzalarda mazkur tarixiy hodisa ahamiyatini juda kam odam anglagan, shu sababli zal jim bo‘lib qolgan. Aslida, bu Karimovga bildirilgan norozilik edi. Sababi, 1990-yil 20-iyundagi deklaratsiyani qabul qilishda faollik ko‘rsatgan odamlarning aksariyati o‘sha paytda qamoqda o‘tirgan edi.
U paytda televideniyeda ko‘rsatilgan narsalarni o‘ttiz yil ichida bizdagi ayrim siyosatshunoslar, ayrim davlat maslahatchilari, ayrim tarixchilar, oyog‘ini osmondan keltirib ko‘rsatdi. Eng yangi tariximiz, xususan, 90-yildan boshlab ro‘y bergan voqealar yillar davomida noto‘g‘ri tasvirlandi. Butun-butun avlodlar mustaqillik uchun kurashganlarga emas, mustaqillikka qarshi bo‘lgan odamlarning faoliyatini madh etishiga to‘g‘ri keldi. Mana shu jarayonlarni imkoniyat darajasida xolis ko‘rsatishga harakat qildim.
Mana shu jarayon bugungi tarixchilarimiz qanchalik bo‘shlik qilganini, o‘tmishdagi yolg‘onlarini fosh qilish kerakligini ko‘rsatadi. Tarix ham mafkura, uni inkor qilib bo‘lmaydi, lekin u eng avvalo, faqatgina o‘zbek xalqiga xizmat qilishi lozim.
— O‘z tariximizni qanchalik hurmat qilishimiz vorisiylikka munosabatda ham bilinadi. Vorisiylik tushunchasining yo‘qligi davlat va jamiyat hayotiga qanchalik ta’sir o‘tkazadi?
— Bu meni o‘n yillar davomida qiynab keladigan masala. Vorisiylik, faqatgina o‘tmishda o‘tgan monarxlar, hukmdorlar, podsholar, xonlar voris yoki valiahd tayinlashi degani emas. Masalan, qandaydir islohotlarni yoki xayrli o‘zgarishlarni boshlagan davlat rahbari ketgandan keyin ham bu ishlar davom etishi kerak. Mana shu vorisiylik demak.
O‘zbek xalqining esa eng katta fojiasi shundaki, bizda davlatni boshqarishda ham, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida ham vorislik tushunchasi poymol etilgan. Biz jahon miqyosida chiqa olmayotganligimiz haqida ko‘p gapirilmoqda. Nihoyat, bugungi XXI asrda bu masala ko‘p tilga olinmoqda, bundan xursandman.
Sovet davrida bu tushunarli edi, chunki biz hech qachon davlat bo‘lmaganmiz, yagona sovet davlati bo‘lgan, xolos, o‘n beshta respublikadan biri sifatida yashaganmiz. 1991-yilda Sovet davlati yemirilganidan keyin O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qayta tiklagach, avvalgi jarayonlardan voz kechish to‘g‘ri edi. Masalan, bu yerda vorisiylik qoidasi buzilishi to‘g‘ri masala edi.
Men yaqinda arxivlarimni ko‘tardim. Bugun Mustaqillik maydoni deb nomlanadigan joy 1991-yilda Lenin maydoni bo‘lgan, Leninning haykali turgan, hozirgi metroning Mustaqillik maydoni bekati muqaddam Lenin maydoni deb yuritilgan.
1991-yilda sentyabr oyida dastlab maydonning nomi o‘zgartirildi, ya’ni mustaqillik e’lon qilingandan keyin besh kundan keyin. Lekin haykal 1992-yilning may oyigacha turdi. Holbuki, 1991-yil sentyabrda e’lon qilingan edi. Bu haykal o‘rniga O‘zbekiston mustaqilligini ko‘rsatadigan yodgorlik o‘rnatamiz degan maqsadda tanlov e’lon qilindi. Gazeta va televideniye bu mavzuni qizg‘in muhokama qildi. Lekin haykalni olib tashlash 1991-yil sentyabr oyida boshlangan bo‘lsa-da, 1992-yil may oyigacha davom etdi. Nihoyat, 1992-yil may oyida Leninning haykali olib tashlandi.
Bu yerga yaqin joyda KGBning idorasi bo‘lardi. Yaqinda bu idorani buzib tashladik. Bu yerda o‘zbek xalqining minglab, o‘n minglab odamlarini o‘ldirilgan, qiynalgan. Ana shu joyda bugun hashamatli ko‘ngilochar maskan qurilmoqda. Bu uchun bizni kelajak avlodlar hech qachon kechirmaydi. Holbuki, bundan keyin bunday jaholat, oddiygina bitta jaholat emas, bunday yovuzliklar qayta takrorlanmasligi uchun bu bino muzey sifatida saqlab qolinishi kerak edi. Qatag‘on faqat sovet davrida bo‘lmagan, ular Karimov rejimi davrida ham bo‘lgan.
Mustaqillik maydoni yaqinidagi KGBning binosi qachon qurilgani bo‘yicha o‘nlab soha xodimlariga murojaat qilganimda, birontasi aniq yilini aytolmadi. Mana, bizda yaqin tarix qanchalik unutilgan. Binoni buzdik, o‘n yildan keyin hech kim uni eslamaydi, hech kim bilmaydi uni. Vorisiylik tushunchasining ahamiyatini mana shu birgina misol ham ko‘rsatib turibdi.
Mana shu kabi binolarning buzilishi to‘g‘ri emas, lekin sovet davlati timsollarining yo‘qotilishi, u paytdagi institutlarning qayta tashkil qilinishi to‘g‘ri ish bo‘lgan. Bu borada birinchi prezident Islom Karimov davrida anchagina ishlar amalga oshirildi.
1991-yildan keyin Toshkentdagi yirik zavod va fabrikalar yo‘qotildi. Biz buni iqtisod parchalangani oqibati deymiz, bu ham to‘g‘ri. Rossiya bizga butlovchi qismlarni bermadi deymiz, lekin imkon topib shularni saqlab qolishimiz kerak edi. Masalan, Toshkentda Algoritm zavodi 80-yillarda ishga tushgan. Bu yangi zavod edi. Nima qildik, xuddi nonni bo‘laklab yoki sariyog‘ni bo‘laklab taqsimlagandek, zavodni bo‘lak-bo‘lak qilib sotdik.
O‘zbekistonning birinchi va oxirgi davlat kotibi bo‘lgan Rahim Rajabov ungacha ana shu zavodga rahbarlik qilgan. U Karimov bilan bir kursda, bitta yo‘nalishda o‘qigan va yotoqxonada bitta xonada ham yashagan. 80-yillarda qurilgan Algoritm zavodining birinchi direktori bo‘lgan.
Rajabov davlat kotibi sifatida 1992-yil boshidan dekabrgacha ishlagan, keyin esa Karimov bilan kelishmaganligi sababli o‘z ixtiyori bilan iste’foga chiqib ketgan. O‘zbekiston yangi tarixida katta rahbar xodim o‘z ixtiyori bilan iste’foga chiqib ketishi bilan bog‘liq bittagina holatni bilaman, u aynan Rajabov bilan ro‘y bergan.
G‘arbda bu oddiy holat, bizda esa rahbarlar, vazirlar, hokimlar 15-20 yillab lavozimda o‘tiradi. Keyin yo prezident olib tashlaydi yo qamaladi yoki yana qaytib kelib rahbarlik kursisini egallashi mumkin. Bu jarayonlar bizda bo‘laveradi, lekin G‘arbda unday narsa yo‘q.
Bizning eng yangi tariximizda bir marta mana shunday iste’fo sodir bo‘lgan. Bu odam o‘z ixtiyori bilan davlat kotibi lavozimidan ketgan va davlat kotibi lavozimi to‘qson ikkinchi yil dekabrda tugatilgan. Undan oldin O‘zbekiston vitse-prezidentlik lavozimi tugatilgan edi. Shukrulla Mirsaidov birinchi va oxirgi vitse-prezident hisoblanadi.
Rahim Rajabov keyinchalik bergan intervyusida nega iste’fo bergani, o‘sha paytda nimalar yuz berganini aytib bergan. U ko‘p zavod-fabrikalar, xususan Algoritm zavodi arzimagan pulga xususiylashtirilgani, nazorat yo‘qligi, davlat va xalq mulki bo‘lgan ko‘p obyektlardan hech narsa qolmaganini kuyinib aytgandi. Bu kishi bilan ko‘p suhbatlar qilganman. U 2020-yilgacha yashadi.
Olimjon Safoyev suhbatlashdi.
Ma’lumot uchun, suhbatdoshimiz professor Qahramon Rajabovning kitoblarini sotib olish uchun “Fan” nashriyotiga murojaat qilishingiz mumkin.
Izoh (0)