Siyosiy qochqin, partiya raisi, OTM rektori, bankir: prezidentlikka daʼvo qilgan nomzodlar nima bilan band?

Mustaqil O‘zbekiston tarixida 1991-yildan hozirga qadar 7 marta prezidentlik saylovlari o‘tkazilgan. Shundan to‘rttasida davlatni 25 yil boshqargan birinchi prezident Islom Karimov, qolganlarida amaldagi davlat rahbari Shavkat Mirziyoyev saylovchilarning ko‘pchilik ovozi bilan g‘olib chiqqan. “Daryo” mazkur maqolada prezidentlik saylovlarida raqobatchi bo‘lgan nomzodlar va ularning ayni kundagi faoliyati haqida so‘z yuritadi.

Sirtdan o‘n besh yarim yillik qamoqqa hukm qilingan nomzod

Mustaqil O‘zbekiston tarixidagi ilk prezidentlik saylovi 1991-yil 29-dekabr kuni bo‘lib o‘tgan. Mazkur saylovda O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan nomzod Islom Karimov prezidentlikka daʼvogarlik qilgan bo‘lsa, “Erk” partiyasi yetakchisi Salay Madaminov (Muhammad Solih) unga raqobatchi bo‘lgan. Saylovda XDPdan nomzod sifatida qatnashgan Islom Karimovga 86 foiz saylovchi ovoz bergan bo‘lsa, uning raqibi 12,5 foiz saylovchining ishonchini qozongan.

Salay Madaminov 1988-yilda O‘zbekistonda tuzilgan ilk muxolifat tashkiloti – “Birlik” xalq harakatining asoschilaridan bo‘lgan. 1989-yilda “Erk” demokratik partiyasiga asos solgan. 1990-yilda O‘zbekiston Oliy Kengashiga deputat etib saylangan. U 1992-yilning 2-iyulida muxolifatga qarshi boshlangan siyosiy taʼqiblarga norozilik sifatida deputatlikdan isteʼfo beradi.

Ko‘p o‘tmay, hokimiyat organiga parallel “Milliy majlis” tuzishda ayblangan Madaminov 1993-yil aprelida hibsga olinadi. G‘arb davlatlari va xalqaro tashkilotlarning bosimlari tufayli bir necha kundan so‘ng ozodlikka chiqarilgan muxolifatchi xorijga chiqib ketadi.

O‘zbekiston hukumati Salay Madaminovni jinoyatchi deb biladi. 1999-yil fevralidagi portlashlar ortidan u xalqaro qidiruvga berilgan. Mazkur jinoyatga aloqadorlikda ayblanib qo‘lga olingan shaxslar portlashni Salay Madaminov uyushtirganini tasdiqlab ko‘rsatma bergani aytiladi.

Shunga ko‘ra O‘zbekiston sudi Salay Madaminovni O‘zbekistonda konstitutsiyaviy tuzumni ag‘darishga urinish, prezident Islom Karimovga suiqasd uyushtirish va boshqa og‘ir jinoyatlarda aybdor deb topib, uni sirtdan 15 yil-u 6 oy muddatga qamoq jazosiga hukm qilgan.

Bundan tashqari, u Sariosiyo-Uzun voqealari, Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida sodir etilgan teraktlarni uyushtirganlikda ham ayblangani haqida maʼlumotlar bor.

Maʼlumotlarga ko‘ra, Madaminov 2000-yilda Norvegiyadan siyosiy boshpana olgan. 2001-yil noyabrida Chexiya politsiyasi Pragaga borgan muxolifatchini O‘zbekiston hukumatining talabi bilan hibsga oladi, biroq Chexiya sudi uni O‘zbekistonga topshirish talabini rad etadi. U 2021-yildan beri Turkiyada yashab, faoliyat olib bormoqda.

So‘nggi bor Salay Madaminov nomi jurnalist Bobomurod Abdulla hamda bloger Akrom Malikka nisbatan qo‘zg‘atilgan jinoyat ishlarida rasman tilga olingan.

Birinchi prezidentni darg‘azab qilgan javob

2000-yil 9-yanvar kuni bo‘lib o‘tgan saylovda 12 million 123 ming fuqaro qatnashgan. Shundan 11 million 100 ming kishi “Fidokorlar” milliy demokratik partiyasi vakili Islom Karimovga, 505 ming 100 kishi esa O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidan nomzod sifatida ko‘rsatilgan Abdulhafiz Jalolovga ovoz bergan. Rasman 91,9 foiz ovoz olgan Islom Karimov navbatdagi muddatga prezident etib saylangan. Saylovchilarning 4,17 foizi Jalolovga ovoz bergan.

Saylov kuni saylov uchastkasiga borib ovoz berib chiqqan xorijiy OAV muxbirlari uning kimga ovoz bergani bilan qiziqqan. Bunga javoban u: “Muhtaram Islom Abdug‘aniyevichga” deb aytgani O‘zbekistondagi prezident saylovlarida siyosiy raqobat bo‘lmagani haqidagi savollarni o‘rtaga chiqargani va shu so‘zlari uchun u birinchi prezidentning g‘azabiga uchragani aytiladi.

Saylovgacha O‘zFA Falsafa va huquq instituti direktori bo‘lgan Jalolov 2001-yilda Falsafa va huquq instituti direktorligidan, 2003-yilda esa XDP Markaziy kengashi birinchi kotibligidan bo‘shatiladi. Shundan so‘ng u yana ilmiy-pedagogik faoliyatga qaytib, Yuristlar malakasini oshirish markazi hamda Oliy pedagogika instituti professori bo‘lib ishlaydi.

Abdulhafiz Jalolov 2019-yil 29-iyul kuni vafot etgan. U Namangan viloyatining Yangiqo‘rg‘on tumanidagi 2019-yil 29-iyul kuni o‘zi tug‘ilib o‘sgan Birlashgan qishlog‘ida dafn etilgan.

O‘zbekiston prezidentligiga nomzod bo‘lgan ilk siyosatchi ayol

O‘zbekistondagi uchinchi prezidentlik saylovi 2007-yil 23-dekabr kuni o‘tkazilgan. Mazkur saylovning oldingilaridan farqli tomoni unda 4 nafar nomzod qatnashgan. Mamlakat tarixida ilk bor ayol kishi prezidentlik uchun kurash olib borgan.

Saylovchilarning 90,6 foizi qatnashgan siyosiy tadbirda O‘zLiDeP ilgari surgan nomzod Islom Karimov 88,1 foiz ovoz bilan g‘olib bo‘lgan. Uning eng yaqin raqibi Asliddin Rustamov 3,17 foiz (XDP), Dilorom Toshmuhammedova 2,9 foiz (“Adolat” SDP), Akmal Saidov esa 2,85 foiz ovoz to‘plashga muvaffaq bo‘ladi. Yana bir ahamiyatli jihat – Akmal Saidov mazkur saylovda biror partiya vakili sifatida ishtirok etmagan, u Saylovchilar tashabbuskor guruhi nomzodi bo‘lgan.

Xo‘sh, 2007-yili prezidentlik kursisiga o‘tirishi mumkin bo‘lgan nomzodlar ayni paytda nima bilan mashg‘ul? “Daryo” ularning hozirgi faoliyatiga doir maʼlumotlarni so‘rab-surishtirdi.

Maʼlum bo‘lishicha, Asliddin Rustamov O‘zbekiston “O‘zbekiston sanoat-qurilish banki”da bosh mutaxassis lavozimida ishlamoqda.

Akmal Saidov bugungi kunda Oliy Majlis Qonunchilik palatasining Demokratik institutlar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari qo‘mitasi aʼzosi hisoblanadi. Shuningdek, u uzoq yillardan buyon Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi direktorligini ham o‘zida saqlab turibdi. Yangi chaqiruvda u Oliy Majlis Qonunchilik palatasi spikeri o‘rinbosari lavozimidan ayrilgan.

Dilorom Toshmuhammedova 2024-yilda sotsiologiya fanlari doktori ilmiy darajasini qo‘lga kiritgan. U bugungi kunda internet va ijtimoiy tarmoqlarning yoshlarga taʼsiri bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. Shuningdek, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST)ning ruhiy salomatlik bo‘yicha Pan-Yevropa koalitsiyasida milliy koordinator sifatida faoliyat yuritadi.

2024-yil mart oyida Moskva shahrida bo‘lib o‘tgan 25-Rossiya pediatrlari kongressida qatnashgan Dilorom Toshmuhammedova tibbiyot xodimi sifatida fikrlari bilan bo‘lishgan.

To‘rtinchi prezidentlik saylovi 2015-yilda bo‘lib o‘tgan

O‘zbekistondagi to‘rtinchi prezidentlik saylovi 2015-yil 29-mart kuni bo‘lib o‘tgan. Mazkur saylovda 18,9 mln nafar saylovchi ovoz berish jarayonlarida ishtirok etgan. 90,39 foiz ovoz olgan Islom Karimov to‘rtinchi marta prezidentlikka saylangan.

“Milliy tiklanish” partiyasi vakili Akmal Saidovga 582 688 nafar (3,08 foiz), XDP nomzodi Hotamjon Ketmonovga 552 309 nafar (2,92 foiz), “Adolat” sotsial demokratik partiyasi vakili Narimon Umarovga esa 389 024 nafar (2,05 foiz) saylovchi ovoz bergan.

O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov 2016-yil 2-sentyabr kuni vafot etgan.

“Prezidentlik poygasi”da Islom Karimovga raqobatchi bo‘lgan va saylovdan so‘ng jurnalistlarning savoliga javoban Abdulhafiz Jalolov keysidan xulosa chiqargan holda o‘ziga ovoz berganini aytgan XDP vakili Hotamjon Ketmonov esa 2019-yili Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Taʼlim sifatini nazorat qilish inspeksiyasi boshlig‘ining birinchi o‘rinbosari etib tayinlangan. Inspeksiya 2023-yil tugatilgach, u qayerda faoliyatini davom ettirayotgani “Daryo”ga nomaʼlum.

Yana bir nomzod Narimon Umarov esa ayni kunda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Demokratik institutlar va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish masalalari qo‘mitasi aʼzosi hisoblanadi. Eʼtiborlisi, 2020–2024-yillarda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikeri o‘rinbosari bo‘lgan siyosatchi yangi chaqiruvda bu rutbasidan mahrum bo‘lgan.

Bosh vazirlikdan prezidentlikka

2016-yil 4-dekabr kuni bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston tarixidagi beshinchi prezidentlik saylovida siyosiy kurash O‘zbekiston bosh vaziri Shavkat Mirziyoyev, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi spikeri o‘rinbosarlari — Sarvar Otamurodov, Hotamjon Ketmonov va Narimon Umarovlar o‘rtasida kechgan.

Markaziy saylov komissiyasi maʼlumotiga ko‘ra, ovoz berish jarayonida ro‘yxatga olingan 20 million 461 ming 805 nafar saylovchidan 17 million 951 ming 667 nafari (87,73 foizi) ishtirok etgan.

Yakunda O‘zLiDeP tomonidan ilgari surilgan nomzod Shavkat Mirziyoyev saylovchilarning 88,61 foiz ovozini olib, O‘zbekistonning yangi prezidenti sifatida eʼlon qilingan. Ketmonov 3,73 foiz, Umarov 3,46 foiz, Otamuratov 2,35 foiz ovoz olgan.

2016-yilgi saylovda “Milliy tiklanish” partiyasidan nomzodi ko‘rsatilgan Sarvar Otamurodov ayni paytda Toshkent davlat iqtisodiyot universitetining “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi mudiri sifatida faoliyat yuritmoqda. Qolgan ikki nomzod haqida yuqorida maʼlumot berildi.

Oltinchi prezidentlik saylovi: 5 nafar nomzod

2021-yilning 24-oktyabr kuni bo‘lib o‘tgan prezidentlik saylovida 80,1 foiz ovoz olgan Shavkat Mirziyoyev g‘olib chiqqan. Unga raqiblik qilgan Maqsuda Vorisova 6,6 foiz, Alisher Qodirov 5,5 foiz, Narzullo Oblomurodov 4,1 foiz va Bahrom Abduhalimov 3,4 foiz ovoz to‘plangan.

“Adolat” sotsial demokratik partiyasi nomzodi Bahrom Abduhalimov ayni paytda O‘zbekiston fanlar akademiyasi vitse prezideti, Sharqshunoslik instituti direktori sifatida faoliyat yuritmoqda.

Ekologik partiyadan prezidentlikka nomzod sifatida ko‘rsatilgan Narzullo Oblomurodov bugungi kunda Toshkent davlat Agrar universiteti rektori hisoblanadi.

Saylovda Xalq demokratik partiyasidan nomzod sifatida qatnashgan Maqsuda Vorisova ayni kunda XDP Deputatlik birlashmalarining ishini muvofiqlashtirish va Jamoatchilik qabulxonalari bilan ishlash masalalari bo‘yicha rais o‘rinbosari sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda.

Prezidentlik saylovida o‘ziga xos targ‘iboti bilan esda qolgan, shu kunlarda “gazni uy isitish va ovqat pishirishga ishlatib yuboradigan xalqning kosasi oqarmaydi”, degan fikrlari ortidan internetda sazoyiga uchrayotgan Alisher Qodirov “Milliy tiklanish” partiyasi raisi sifatida faoliyat yuritmoqda.

Muddatidan avval o‘tkazilgan saylov: 4 nafar daʼvogar

O‘zbekistonda muddatidan avval —2023-yilning 9-iyul kuni bo‘lib o‘tgan yettinchi prezidentlik saylovida Xalq demokratik partiyasi vakili Ulug‘bek Inoyatov bo‘lsa, Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston liberal-demokratik partiyasidan Shavkat Mirziyoyev, O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasidan Robaxon Mahmudova, O‘zbekiston Ekologik partiyasidan Abdushukur Hamzayev, O‘zbekiston prezidentligiga nomzod sifatida ro‘yxatga olingandi. Saylovda amaldagi prezident Shavkat Mirziyoyev 88 foiz ovoz olib, lavozimga qayta saylandi.

Prezidentlik saylovida mag‘lubiyatga uchragan nomzodlardan biri Abdushukur Hamzayev ayni kunda O‘zbekiston Ekologik partiyasi Markaziy kengashi Ijroiya qo‘mitasining raisi bo‘lsa, Ulug‘bek Inoyatov O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi rahbari hisoblanadi.

Prezidentlikka daʼvogarlik qilgan O‘zbekiston tarixidagi uchinchi ayol Robaxon Mahmudova ham “Adolat” sotsial demokratik partiyasi siyosiy kengashi raisi vazifasini bajarmoqda.