“O‘zbekistonda nega kreditlar juda qimmat?” — xalqaro iqtisodchi Qobiljon Isayev bilan suhbat

Bugungi kunda aholi o‘rtasida turli maqsadlar uchun kredit olish ommalashgan. Mashina, kvartira, hatto oddiy telefon xarid qilish yoki OTMda o‘qish uchun ham bankdan qarz olish mumkin. Bu tendensiyaning o‘ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari nimada? O‘zbekistonda nima sababdan kredit foizlari yuqori? “Kafil” degan tushunchadan voz kechish mumkinmi? Aholining moliyaviy savodxonligi qay darajada? “Daryo” muxbiri shu kabi savollar bilan Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti dotsenti, xalqaro iqtisodchi Qobiljon Isayev bilan suhbatlashdi.

— Qobiljon, kreditga munosabatingiz qanday? Siz ham kredit olib turasizmi?

— Doktoranturada o‘qigan vaqtimda kreditga noutbuk olganman. Ijtimoiy-iqtisodiy voqelikdan kelib chiqadigan bo‘lsak, insonlar kredit olishga majbur bo‘ladi. “Majburlik”ning sababi shuki, ideologik nuqtayi nazardan xohlamasa-da, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar uni shunga majbur qiladi.

— Aholiga berilayotgan iste’mol kreditlari hajmi juda tez sur’atlarda oshib bormoqda. 2021-yilda 10 trillion so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2022-yilda 22 trillion so‘mga, 2023-yilning to‘rt oyida esa 28 trillion so‘mga yetgan. Maosh olib ishlaydigan odamlarning katta ko‘pchiligi kredit olgan. Banklar ham bunday fuqarolarga kredit berishdan manfaatdor. Sababi maosh tushgan kuni oylik to‘lov avtomatik tarzda kartadan yechib olinadi. Umuman, O‘zbekiston kredit bozoridagi hozirgi vaziyat va kredit siyosatini qanday baholaysiz?

— Bugungi kunda O‘zbekiston kredit bozoridagi manzara kreditlarning qimmatligi va shunga qaramay, aholi uchun jozibadorligi, to‘lov vaqtida esa muammolar yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Hatto 20-24 foizlik kreditlar ham kam. Tadbirkorlik kreditlari 30-35 foizgacha, xorijiy banklar, ba’zi o‘zimizning banklar mikrozayomlari esa 50-55 foizgacha ekanini ko‘rishimiz mumkin. Bu, albatta, juda qimmat. Misol uchun aholining oliy ta’limga talabi yil sayin oshib bormoqda. Bu ehtiyojni qondirish uchun xususiy universitetlar ochildi. Lekin ularda tahsil olishga ko‘pchilikning puli yetmaydi. Natijada davlat ta’lim kreditlari ajrata boshladi.

Bu birgina misol. Oziq-ovqat, qurilish, umuman barcha yo‘nalishdagi bozorlarning kengayishida kreditlar katta rol o‘ynaydi. Agar juda katta hajmdagi kreditlar berilmasa, bozorda pul aylanishi qiyinlashadi. Mendagi ma’lumotlarga ko‘ra, aholiga 40 milliard dollarga yaqin kredit berilgan. Bu jon boshiga hisoblaganda salkam 1100 dollardan to‘g‘ri kelmoqda. Shu kreditlar samaralimi yoki samarasizmi? Nima uchun kreditlar samaradorligiga erishish qiyin bo‘lyapti? Asosiy sabab – kreditning qimmatligi. Xorijiy mamlakatlar yoki Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan solishtirilganda ham bizda kreditlar qimmat.

Yuqorida aytganimizdek, 20 foizdan 50 foizgacha, hatto 55 foizgacha boradi. Buning asosiy sabablaridan biri inflyatsiyaning yuqoriligi. Banklar aholiga 14 foizdan kam kredit bera olmaydi. Agar bank 10 foizdan bersa, o‘ziga ziyon bo‘ladi. To‘g‘ri, imtiyozli 14 foizlik kreditlar ham bor, ular tadbirkorlarga davlat dasturlari asosida beriladi. Banklar 10 foiz qo‘shadi. Chunki ular real inflyatsiyani hisobga oladi, ayniqsa, xususiy banklar o‘z foydasini chiqarib olishi kerak. Shuning uchun ham kredit foizlari 30-40 foizgacha ko‘tarilib ketadi.

AQSH va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida 1-3 foiz atrofida. Qo‘shnimiz Qozog‘istonda ham nisbatan past. “Tenge bank” bilan o‘zimizning ayrim banklardagi foiz stavkalarini solishtirsangiz, bunga o‘zingiz amin bo‘lasiz. Sababi, u yerda majburiy zaxira, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi, monetar siyosati to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan. Bizda esa inflyatsiya tufayli qimmat. Nima uchun bank sizga 50 foizlik kredit taklif qiladi? Chunki agar 50 foiz qo‘ymasa, inflyatsiya sababidan zarar ko‘rishini biladi. Davlat 2021-2022-yillarda ipoteka uchun 17 foizli kreditlarni yo‘naltirdi. Vaholanki, o‘sha paytda qayta moliyalashtirish stavkasi ham 17 foiz edi.

Lekin kreditlarning qaytarilishi murakkab foizda emas, ya’ni siz to‘lagan pul kreditning umumiy summasidan chiqarib tashlab, qayta hisoblanmaydi. O‘n yilga 17 foizdan berilgan bo‘lsa, o‘sha 17 foiz o‘n yilga hisoblanadi, bu 170 foiz degani. Masalan, 10-20 yilga 300 million so‘m miqdorida ipoteka kreditini olsangiz, bir milliard qilib qaytarishingiz kerak bo‘ladi. Bank oddiy foiz stavkasidan foydalanadi, chunki murakkab foiz stavkasidan foydalansa, o‘z xarajatlarini qoplay olmaydi.

— Kredit tushunchasi butun dunyoda keng tarqalgan. Turli mamlakatlarda shartlar turlicha bo‘lishi mumkin. Siz xalqaro iqtisodchi sifatida O‘zbekistondagi va chet eldagi vaziyatni taqqoslash imkoniga egasiz. Kredit ajratish tartib-qoidalarini aholiga qulaylashtirish maqsadida chet eldan nimalarni o‘rganishimiz mumkin?

— Dollarning qadri balandligi va u butun dunyoda keng tarqalgani sababli AQSHda kredit foizlari ancha past. Hatto u yerda kreditni 2 yoki 3 foizdan olish mumkin, degan tushuncha mavjud. Lekin AQSHda 3 foiz-u, O‘zbekistonda 30 deyish ham noxolis fikr bo‘lar edi. Chunki AQSH buning paychisi, Federal rezerv banki deyarli xususiy tashkilot – uni juda katta bankirlar boshqaradi va istagan paytda dollar orqali manyovr qila oladi.

Rivojlanayotgan mamlakat uchun tashqi qarz og‘ir yuk. Rivojlangan, valyuta zaxirasiga ega mamlakat uchun esa ancha yengil. AQSHning tashqi qarzi katta, ammo u o‘zining g‘aznachilik obligatsiyalari orqali dollarni dunyo bo‘ylab sotish natijasida qarzlarini to‘laydi. Shunday qilib, AQSH tizimida kredit olish juda oson, anglo-sakson tizimida kreditlar asosan uch foizgacha.

Endi Osiyo tajribasini olaylik. Eng optimal yechimlar Osiyoda bo‘lgan. Masalan, bangladeshlik Muhammad Yunus foizsiz mikrokreditlarni aholiga tarqatish orqali mamlakat iqtisodiyotini ko‘tarishga yordam berdi va Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Sxema quyidagicha: kichik biznesni yo‘lga qo‘yish uchun besh kishiga 300 dollardan mikrokreditlar beriladi. Agar ulardan birontasi kreditni o‘z muddatida qaytara olmasa, qolgan to‘rt kishi zararni qoplaydi. Shuning uchun odamlar ishning ko‘zini biladigan, qarzni to‘lay oladigan ishonchli sheriklarni izlay boshladilar. Mana shu tizim aholini kambag‘allikdan chiqarishga katta yordam berdi. Agar biz kreditlarni arzonlashtirish uchun qayta moliyalashtirish stavkasini pastga tushirsak, banklar bunga bardosh bera olmaydi.

Aslida kredit foizlarini pasaytirishni davlatning o‘zi ham xohlayapti. Tegishli qarorlar chiqarildi, mablag‘ ajratishga ham tayyor. Lekin muammo mablag‘ bilan hal bo‘lmaydi. Chunki bu mablag‘ ikki-uch yil davomida qandaydir imtiyozlar uchun sarflab yuboriladi, masala esa yechilmay qolaveradi. Muammoni hal etish yo‘li iqtidorli kadrlarni shakllantirish. Mamlakat rivojlanayotganda inson omili ko‘p narsani hal qiladi. Barcha mamlakatlarning rivojlanishidagi birinchi sabab inson omili bo‘lgan. Shuning uchun yaxshi kadrlarni ajratib olish kerak. Hali ularning hammasi ham chet elga chiqib ketgani yo‘q...

— Chet ellarda ham iste’mol kreditlarini olish uchun kafil talab etiladimi?

— Chet ellarda kafil deyarli kerak emas. Chunki fuqarolarning elektron pasportlari, ya’ni ular haqidagi moliyaviy ma’lumotlar shakllantirib bo‘lingan. Chet elda shunday infratuzilma yaratilganki, inson kreditga yashay oladi. O‘z ish joyiga, sug‘urtaga ega odam uchun bu oddiy hol. Modomiki, davlat soliqlar hisobiga shaxsning ijtimoiy himoyasini ta’minlayotgan ekan, uning to‘lov qobiliyatiga oid ma’lumotlarga ham ega bo‘ladi. Shuning uchun kafil shart emas.

Iste’mol krediti eng oson kredit. Kredit hisobiga yashash manfaatli hisoblanadi. Shu sababdan aholiga doim iste’mol kreditlari taklif etib boriladi. Yana bir qiziq gapni eshitgan edim: hatto mashhur kompaniyalar ham ofis uchun binolarni sotib olmaydi, balki ijaraga oladi. Demak, infratuzilma shuni taqozo etadi.

— Achchiq bo‘lsa ham tan olish kerak, kafil talab qilinishi fuqaroga ishonch yo‘qligini bildiradi. Mijoz kreditni qaytara oladimi-yo‘qmi, qochib ketmaydimi? Bank o‘z mablag‘ini himoya qilish va kafolatga ega bo‘lish maqsadida kafil talab qiladi. Vaholanki, axborot texnologiyalari rivojlangan bir davrda bizda ham fuqaroning moliyaviy pasportini yaratish mumkin-ku. Shunda kafilga ham hojat qolmasmidi?

— Aslida, shunday. Ammo paradoksal holat mavjud. Masalan, 2 million oylikka ishlaydigan kishi kreditni vaqtida to‘lashga qiynalishi mumkin, biroq shunga qaramay, unga kredit beriladi. Chunki u har oyning aniq sanasida maosh oladi. Boshqa tomondan, katta pul topadigan, lekin kredit tarixida xatoliklari bor kishi kredit ololmaydi. U xorijda safarda bo‘lishi yoki biron yirik moliyaviy operatsiyani amalga oshirayotgan bo‘lishi va shu sababdan kreditini 20 kun kechroq to‘lashi mumkin.

Sun’iy intellekt bunday jihatlarni e’tiborga ololmaydi, u hali rivojlanish jarayonida. Xorijda esa – biz buni tajriba sifatida o‘zlashtirishimiz mumkin – inson kredit olishda maslahat beradi. Lekin boshqa tarafdan, agar bizda ham jarayonga inson omili aralashsa, shaxsiy manfaatlar yuzaga kelishi mumkin... Banklarda kuchli konsalting bo‘limi ishlashi kerak. Mijoz kredit agenti bilan yuzma-yuz suhbatlashishi kerak. Ya’ni, aqliy markazlar faoliyat yuritishi lozim. Afsuski, bizning banklarimizda aqliy markazlarga kamroq pul yo‘naltiriladi.

Moliyaviy savodxonlik masalasi ham bor. Biz moliyaviy savodxon emasmiz. Amerikada shu yo‘nalishda tadqiqotlar o‘tkazilgan. Ko‘pchilik amerikaliklarning moliyaviy savodxonligi baland deb o‘ylaydi. Lekin so‘rovnoma o‘tkazilganda, aholining 50 foizdan ortig‘i moliyaviy savodxon emasligi ma’lum bo‘lgan. Moliyaviy savodxonligimizni oshirishimiz kerak. Maktabda, bog‘chada va oilada poydevor qo‘yilishi kerak. Biz buni institutda dars sifatida qo‘yib qo‘yganimiz, ammo bu bilan biror narsa o‘zgarishi qiyin.

— Qiziq holat: agar ota-ona yoki o‘qituvchining o‘zi moliyaviy savodxon bo‘lmasa, qanday qilib ular o‘z farzandiga yoki o‘quvchilariga buni o‘rgatishi mumkin?

— Hozir Yevropada ham shu muammo o‘rganilyapti. “CORE Economics” degan tushuncha bor. Maqsad muammoning ildizini topish. Agar oilada, maktabda shu muhit bo‘lmasa, yechim qayerda? Avvalo, kadrlarni to‘g‘ri joylashtirish lozim. Dunyoda 70 foizdan ortiq odamlar o‘z sohasida ishlamaydi. Ba’zan matematika bo‘yicha olimpiadada g‘olib chiqqan yoshlarimiz iqtisodiyot universitetiga o‘qishga kiradi-da, bir muddatdan keyin diplomat bo‘lgisi kelib qoladi. Natijada yo‘lini yo‘qotib qo‘yishi mumkin.

AQSHda esa biron olim vazirlikka ishga kirmoqchi bo‘lsa, “Seni yaxshisi Stenfordga yoki Prinstonga yoki Michigan universitetiga yuboramiz, biron loyiha ustida ishla” deyishadi. Demak, davlatning o‘zi seleksiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘ya olishi kerak. Moliyaviy savodxonlikni oshirishning ikkinchi usuli kontentni to‘g‘ri tayyorlash. Hozir ko‘pchiligimiz biron narsani o‘rganmoqchi bo‘lsak, qisqa roliklar orqali tasavvur hosil qilishga o‘rganib qolganmiz. 

Nazarimda, asosiy urg‘u ta’limga berilishi kerak. Bog‘chada bo‘ladimi, maktabda bo‘ladimi, jarayon boshlansa, asta-sekin poydevor shakllanadi. Aholining o‘zi moliyaviy savodxon bo‘lsa, banklar ham shunga moslashishga majbur bo‘ladi. Chunki u kreditini sotishi kerak, boshqa iloji bo‘lmaydi. Shuning uchun oldin jarayonni shakllantirib olish va tadqiqotlarga tayanish kerak.

— Suhbatni boshlashdan oldin siz hatto ob-havoni ham kredit bilan bog‘lash mumkin, dedingiz. Nimani nazarda tutdingiz?

— Ob-havosi toza mamlakatlarga borganlar yaxshi biladiki, u yerda besh soat uyqu insonga kifoya qiladi. Tiniqib, ruhingiz tetiklashib uyg‘onasiz. Kuningiz unumli, ishingiz barakali bo‘ladi. Keyingi yillarda ekologiyasi buzilgan Toshkentda esa ko‘p uxlasangiz ham qiyin uyg‘onasiz. Sababi ekologiyaning yaxshi emasligida. Bu kayfiyatingizga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ish unumingiz pasayadi.

Jahon banki ikkita tadqiqot o‘tkazgan. Birinchisi, internet tezligining YIMga ta’siri. Internet tezligi ikki baravar oshsa, YIM 10 foizgacha ko‘payishi mumkin ekan. Chunki asabiylashmaysiz, vaqtingiz tejaladi va hokazo. Ekologiya sizdagi energiyaga, kayfiyatingizga ta’sir ko‘rsatadi. Kayfiyatingizga ko‘ra, bitta xabarga ikki xil rakursdan qaraysiz. Iqtisodiyotni rakurslar boshqaradi. Masalan, bank sizga kredit olish taklifi bilan murojaat qildi. Agar qiynalib uyg‘ongan bo‘lsangiz, taklifga qo‘l siltab qo‘ya qolasiz: “Kredit juda qimmat, qanday to‘layman, boshimga balo orttirib nima qilaman?” degan negativ fikrlar keladi. Agar xush kayfiyatda bo‘lsangiz-chi, xuddi o‘sha taklifga ijobiy yondashasiz. “Kredit bir oz qimmat bo‘lsa ham, u yoki bu ishimni rivojlantirish orqali vaqtida to‘lay olaman” deya rejalar tuzasiz, infratuzilmaga yon bosasiz.

Hamma gap masalaga pozitiv yoki negativ yondashuvda. Ekologiya esa bunga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Demak, agar banklar kreditlari ko‘proq sotilishini va aholi manfaatlari uchun foizlarni tushirishni istasa, ekologiya yo‘nalishidagi loyihalarga ham ko‘proq pul tikishi lozim. Agar ekologiya toza bo‘lsa, farzandlarimiz sog‘lom ulg‘ayadi, immuniteti mustahkam bo‘ladi. Pozitiv fikrlaydigan bo‘lib voyaga yetadi. Bu mamlakat taraqqiyotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadigan muhim omil. Yashil iqtisodga bu qadar katta e’tibor berilayotgani ham shundan.