Qishloq xo‘jaligi O‘zbekiston iqtisodiyotining 25 foizini tashkil qiladi. Fermerdan tortib oddiy ishchigacha millionlab insonlar band bo‘lgan ushbu soha mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligi uchun juda muhim. Shu bois ham so‘nggi yillarda qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq jiddiy islohotlar olib borilmoqda.
Qishloq xo‘jaligida tomchilatib sug‘orish va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish kabi tashabbuslar hukumatimiz uchun iqlim o‘zgarishi sharoitida oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning asosiy qismi sifatida ko‘rilayotgani bejiz emas. Ammo qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqarishda kimyoviy pestitsidlardan ortiqcha va noto‘g‘ri foydalanish bugungi kunda negadir e’tibordan chetda qolib ketyapti.
Pestitsidlar uzoq vaqtdan beri qishloq xo‘jaligi hosildorligini oshirish uchun muhim vosita sifatida tan olingan bo‘lsa-da, ulardan ortiqcha foydalanish nafaqat inson salomatligi, balki atrof-muhit va mamlakatning jahon bozorlarida raqobatbardosh bo‘lishiga ham katta xavf tug‘diryapti. Pestitsidlar bilan bog‘liq muammoni bartaraf etish nafaqat qishloq xo‘jaligi, balki O‘zbekistonning barqaror va farovon kelajagi uchun ham juda muhim.
Tanganing ikkinchi tomoni
Pestitsidlar o‘simlik zararkunandalari va kasalliklari, begona o‘tlarga qarshi kurashishda va boshqa holatlarda foydalaniladigan kimyoviy moddalar hisoblanadi. O’zbekistondagi fermer va dehqonlar ushbu kimyoviy vositalardan nafaqat muhim tarmoq hisoblangan paxta va g‘allachilik, balki meva-sabzavot va issiqxonada yetishtiriladigan hosillarni himoya qilish va hosildorlikni ta’minlash uchun ishlatib kelishadi.
Bir so‘z bilan aytganda, pestitsidlardan foydalanish O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining ajralmas qismiga aylanib ulgurgan. Ammo ushbu kimyoviy moddalardan haddan ziyod ko‘p foydalanish, afsuski, bizga juda qimmatga tushyapti.
Birgina 2022-yilning o‘zida paxta sanoatida pestitsidlar bilan ifloslanishning yashirin iqtisodiy zarari 200 million dollar atrofida baholandi. Bu Markaziy Osiyodagi eng yuqori ko‘rsatkich hisoblanadi.
Bundan tashqari, pestitsidlar O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chet elga eksport qilish salohiyatiga ham jiddiy zarar keltirmoqda. O‘zbekistonning ko‘plab qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Yevropa ittifoqi va boshqa bozorlarning kimyoviy moddalar qoldig‘i bilan bog‘liq qat’iy me’yorlariga mos kelmaydi. Natijada eksport qilinadigan mahsulotlar bu bozorlarga kiritilmasdan rad etiladi va moliyaviy yo‘qotishlar vujudga keladi.
Misol uchun, O‘zbekistonda qo‘llanilayotgan pestitsidlarning taxminan 60 foizi Yevropa Ittifoqida taqiqlangan moddalarni o‘z ichiga oladi. Bu, albatta mahalliy amaliyotlar va xalqaro qoidalar bir-biriga mos kelmasligini ko‘rsatadi. Boshqa mamlakatlar, jumladan Turkiya eksport talablariga mos keladigan yuqori sifatli pestitsidlardan foydalanib, barqaror yondashuvlarni qabul qilgan.
Pestitsidlarning salbiy oqibatlari faqat iqtisodiy zararlar bilan cheklanib qolmaydi. Pestitsidlar, shuningdek, tuproqni, suvni va havoni ifloslantirib, qishloq xo‘jaligi yerlarining uzoq muddatli unumdorligini kamaytiradi. Ulardan qolgan zaharli moddalar biologik xilma-xillikka tahdid ham soladi.
Yovvoyi tabiat, ayniqsa asalarilar kabi changlatuvchilar pestitsidlar ta’siridan aziyat chekadi va oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ekotizimlarni buzadi. Bir so‘z bilan aytganda, hosildorlikni oshirishga xizmat qiladigan pestitsidlar aslida oziq-ovqat xavfsizligiga yashirin zarar yetkazadi.
Bundan tashqari, pestitsidlarning insonlar salomatligi uchun zarari yuqoridagi aytib o‘tilgan oqibatlardan ham jiddiydir. Oziq-ovqat va suvda uchraydigan pestitsidlarning zararli qoldiqlari surunkali kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Pestitsidlarni bevosita qo‘llaydigan qishloq xo‘jaligidagi ishchilar ayniqsa ko‘proq xavf ostida bo‘lishadi. Ishchilarning odatda himoya choralariga e’tibor bermasligi xavfni yanada kuchaytiradi. Bir so‘z bilan aytganda pestitsidlarning haddan tashqari ko‘p qo‘llanilishi oqibatida nafaqat dehqon, fermer va ishchilar, balki butun jamiyat turli tarzda zarar ko‘radi.
Nega dehqonlar pestitsidlardan ko‘p foydalanishadi?
Pestitsidlar nafaqat atrof-muhit va inson salomatligi muammolarini, balki iqtisodiy zararlarni ham keltirib chiqarar ekan, nima uchun dehqon va fermerlar ulardan foydalanishni afzal ko‘rishadi, degan savol paydo bo‘lishi tabiiy. Dehqon va fermerlarning kimyoviy pestitsidlarga yuqori darajada bog‘liqligi zamirida iqtisodiy, amaliy va tizimli omillar yotadi, desak bo‘ladi.
Pestitsidlar zararkunandalarga qarshi kurashishning tez va samarali usuli hisoblanadi. Bu esa dehqon va fermerlar uchun ustuvor vazifa bo‘lgan qisqa muddatli hosildorlikning barqaror bo‘lishini taʼminlaydi.
Shu bilan birgalikda, ular zararkunandalarga qarshi nisbatan zararsiz bo‘lgan biologik moddalar kabi muqobil vositalarni ko‘pincha samarasiz va ishlatish qiyin deb hisoblashadi. Ko‘pgina dehqon va fermerlar kimyoviy pestitsidlarning sog‘liq va atrof-muhit borasidagi uzoq muddatli ta’siriga ko‘p ham e’tibor berishmaydi.
Ular, shuningdek, barqaror bo‘lgan “yashil” usullarning ehtimoliy afzalliklari haqida ko‘p ma’lumotga ega emas. Masalaning moliyaviy jihati muammoni yanada chigallashtiradi. Chunki hamma dehqon va fermerlar ham xavfsiz, lekin nisbatan qimmat bo‘lgan usullarga sarmoya kiritish imkoniyatlariga ega emaslar.
Va nihoyat, qonunchilikdagi nazorat mexanizmi va unga rioya qilishdagi kamchiliklar pestitsidlarning hech qanday cheklovlarsiz, haddan oshiq ko‘p va noto‘g‘ri qo‘llanilishiga zamin yaratadi.
Muqobil vositalarni joriy qilish
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida qo‘llanilayotgan eski amaliyotlarni o‘zgartirish bilan bog‘liq muhim qarorlar qarshisida turibdi. Yuqorida ta’kidlanganidek, pestitsidlardan ko‘p va noto‘g‘i foydalanishni davom ettirish nafaqat inson salomatligi va ekologik inqirozlarning yomonlashishiga, balki iqtisodiy imkoniyatlarning boy berilishiga ham olib keladi. Shu bois ham pestitsidlardan foydalanishni boshqarishda barqaror yondashuv juda ham zarur.
Barqaror qishloq xo‘jaligi — bu atrof-muhitga ta‘sirni hisobga olgan holda oziq-ovqat yetishtirish uchun biologik manbalardan foydalanishga e’tibor qaratadi. Integratsiyalashgan zararkunandalarni boshqarish (Integrated Pest Management), organik dehqonchilik va biopestitsidlar kabi zamonaviy usullar kimyoviy pestitsidlarning zararli taʼsirini kamaytirish bilan birga, tuproq salomatligi, bioxilma-xillik va mahsulot sifati yuqoriligini taʼminlash uchun yangi imkoniyatlarni taqdim etadi. Bu kabi barqaror amaliyotlarni O‘zbekistonda ham tizimli tarzda joriy qilinishi va dehqon va fermerlar orasida keng yoyilishini qo‘llab-quvvatlanishi darkor.
Organik qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xalqaro tajriba
Qishloq xo‘jaligidagi xalqaro tajribaga nazar solsak, organik qishloq xo‘jaligi amaliyoti hozirgi kunda dunyo bo‘ylab jadal rivojlanayotganligiga guvoh bo‘lamiz. Umuman olganda, organik qishloq xo‘jaligi deyilganda mahsulot yetishtirishda turli xil zararli kimyoviy vositalarni qo‘llamasdan tabiiy usullarda qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish tushuniladi.
Organik qishloq xo‘jaligi tushunchasi
2022-yilda Afrika mintaqasida jami 2,7 million gektarda organik usulda qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirilgan va bu qishloq xo‘jaligi yerlarining 2,8 foizini tashkil qilgan. Yevropada esa bu ko‘rsatkich ancha yuqori hisoblandi. Yevropada jami 18,4 million gektar atrofida maydonda organik mahsulotlar yetishtirilgan va bu jami qishloq xo‘jaligi maydoning 19,1 foizini tashkil qiladi. 2030-yilga borib esa bu ko‘rsatkichni 25 foizga yetkazish reja qilingan.
Lotin Amerikada 9,5 million gektardan ortiq maydonda organik qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanishadi. Bu jami qishloq xo‘jaligi yerlarining 9,9 foizini tashkil etadi. Shimoliy Amerika mintaqasida bu raqamlar pastligicha qolmoqda, ya’ni 3,6 million gektar yerga organik mahsulotlar ekiladi va jami qishloq xo‘jaligidagi ulushi 3,8 foizni tashkil qiladi.
Davlatlar kesimida organik qishloq xo‘jaligi maydoni bo‘yicha Avstraliya (53 million gektar), Hindiston (4,7 million gektar), Argentina (4.1 million gektar), Xitoy (2,9 million gektar) va Fransiya (2,9 million gektar) dunyodagi yetakchi davlatlar hisoblanadi.
Bundan tashqari, Lixtenshteyn (43%), Avstriya (27,5%), Estoniya (23,4%) organik qishloq xo‘jaligining jami qishloq xo‘jaligidagi ulushi bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichlarga ega.
Barqaror qishloq xo‘jaligiga o‘tish uchun asosiy qadamlar
Albatta, yuqorida misollari keltirilgan barqaror va “yashil” qishloq xo‘jaligi amaliyotiga o‘tish hukumat, dehqonlar va jamoatchilikning muvofiqlashtirilgan sa’y-harakatlarini talab qiladi. Bu borada dehqon va fermerlarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash juda muhim, chunki biopestitsidlar uchun subsidiyalar, soliq imtiyozlari va past foizli kreditlar qishloq xo‘jaligida barqaror usullarni ommalashtirish uchun rag‘bat bo‘lishi mumkin.
Shu bilan birgalikda, ta’lim, qayta o‘qitish va targ‘ibot ham muhim rol o‘ynaydi. Turli dasturlar va ko‘rgazmali loyihalar dehqonlar va fermerlarga yashil amaliyotlarning afzalliklari va ularni samarali amalga oshirish yo‘llarini tushunishga yordam beradi.
Shuningdek, barqaror usullarni joriy qilishning moddiy-texnik asosi ham jiddiy o‘ylash kerak.
Afsuski, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda biologik laboratoriyalar tarmog‘i yetarli darajada rivojlanmasdan qolmoqda. Respublikada zarur toksikologik laboratoriyalar (pestitsidlarni tahlil qilish uchun) mavjud emas. Bu laboratoriyalar tarmog‘ini qayta tiklash zararkunandalarga qarshi arzon va mahalliy sharoitga moslashtirilgan biologik kurash usullarini taqdim etishda muhim ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, xavfsiz pestitsidlarni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonini soddalashtirish, ulardan qolgan kimyoviy qoldiq monitoringini amalga oshirish va qonunbuzarliklar uchun aniq jazo choralarini belgilash uchun tartibga soluvchi islohotlar zarur. Biopestitsidlarni qabul qilishni rag‘batlantirish uchun soddalashtirilgan qoidalar yangi amaliyotni joriy qilishni tezlashtirishi mumkin.
Nihoyat, aholini pestitsidlarni haddan tashqari ishlatish xavfi va barqaror qishloq xo‘jaligining afzalliklari borasida xabardor qilish xavfsiz va yuqori sifatli oziq-ovqatga bo‘lgan talabni oshirishi mumkin. Bu esa dehqon va fermerlarning ekologik toza amaliyotlarni qo‘llashi uchun bozor rag‘batini yaratish undaydi.
Qisqa qilib aytganda, pestitsidlarni samarali nazorat qilish hukumat miqyosida bir nechta davlat idoralarining hamkorligini talab qiladi. Buning uchun Qishloq xo‘jaligi, Sog‘liqni saqlash va Ekologiya,atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarish vazirliklari oziq-ovqat xavfsizligi va aholi salomatligi hamda atrof-muhitni muhofaza qilish o‘rtasidagi oltin muvozanatni topish bo‘yicha faoliyatlarini o‘zaro muvofiqlashtirishni qayta ko‘rib chiqishlari lozim.
Ya‘ni pestitsidlarni nazorat qilish bo‘yicha institutsional o‘zgarishlarni olib borish orqali muvofiqlashtirish va yagona yondashuvni ta’minlashi kerak. O‘zbekistonning barqaror qishloq xo‘jaligiga o‘tishini qo‘llab-quvvatlash uchun xalqaro tashkilotlar va qo‘shni davlatlar bilan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday sherikliklar mamlakatga mutaxassislik, moliyalashtirish va texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini beradi.
Kelgusi choralar
Hukumat ayni paytda Vazirlar Mahkamasining “Kimyolashtirish va o‘simliklarni himoya qilish vositalarini sinovdan o‘tkazish hamda ro‘yxatga olish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qaroriga o‘zgartirish kiritish ustida ish olib borilmoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, O‘zbekistonda pestitsidlar muammosini har tomonlama hal qilish uchun ushbu qaror doirasida quyidagi strategik qarorlar qabul qilinishi maqsadga muvofiq.
- Pestitsidlardan foydalanishning to‘liq jarayonini nazorat qilish: pestitsidlarni ishlab chiqarishdan tortib, import qilish, qo‘llash va chiqindilarni boshqarishgacha bo‘lgan barcha jarayonlarni nazorat qilish tizimini takomillashtirish lozim. Bunda pestitsidlarning qoldiqlarni tekshirish, chiqindilarni boshqarish va turli hodisalarning hisobotini yuritish tizimlari joriy etilishi zarur;
- Qishloq xo‘jaligida barqaror amaliyotlarni qo‘llab-quvvatlash: qishloq xo‘jaligidagi barqaror va “yashil” amaliyotlar borasidagi tadqiqot va ishlanmalar, pilot loyihalar qo‘llab quvvatlanishi va amaliyotga joriy qilinishi lozim. Bu amaliyotlar dehqon va fermerlarga foydali ekanligini tushuntirish va targ‘ibot qilishga e‘tibor qaratish;
- Mahalliy innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash: O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi sharoitlariga moslashtirilgan zararkunandalarga qarshi innovatsion yechimlarni ishlab chiqish uchun universitetlar, tadqiqotchilar va tadbirkorlarni rag‘batlantirish;
- Yerdan foydalanish huquqlarini taʼminlash: Dehqon va fermerlarga uzoq muddatli sarmoya kiritish imkonini beradigan yer mulkchilik huquqlarini mustahkamlash fermerlarda egalik hissini yaratib, yuqoridagi yechimlar ishlashining eng samarali usuli hisoblanadi.
Muxtasar qilib aytganda, O‘zbekiston barqaror rivojlanishga asoslangan iqtisodiy o‘zgarishlar qarshisida turibdi. Bunday o‘zgarishlar davrida mamlakat ekologik va salomatlik uchun xavfli, iqtisodiy beqaror bo‘lgan pestitsidlardan voz kechishi va barqaror qishloq xo‘jaligini amaliyotlarini joriy qilishga qadam tashlashi darkor.
Barqaror qishloq xo‘jaligi orqali mamlakat tabiiy resurslarni himoya qilishi, aholining salomatligini yaxshilashi va jahon bozorlariga eksport hajmini oshirib, o‘z mavqeyini mustahkamlashi mumkin. Yashil iqtisodiyot zamirida barqaror qishloq xo‘jaligi amaliyotiga o‘tish uchun barcha manfaatdor tomonlarning uzluksiz irodasi va tizimli sa’y-harakati zarur.
O‘zbekiston Markaziy Osiyoda barqaror qishloq xo‘jaligida yetakchi bo‘lish salohiyatiga ega. Bugun qabul qilinadigan qarorlar mamlakatimizning iqtisodiy kelajagini shakllantiradi va barqaror, xavfsiz va farovon jamiyat qurish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Bekzod Zakirov, Jahongir Babajonov,
Toshkent Xalqaro Vestminster universiteti ilmiy xodimlari
Izoh (0)