Bugungi kunda butun dunyoda elektron tijorat jadal rivojlanib boryapti. O‘zbekistonda ham unga eng istiqbolli yo‘nalishlardan biri sifatida qaralmoqda. Elektron tijorat boshqa tadbirkorlik turlari kabi halol raqobatni va shaffoflikni taqozo qiladi. Yurtimizda bu talablarga qanchalik rioya etilmoqda, bozor qonuniyatlarining buzilishi, xaridor bilan aloqaning mavjud emasligi, yetkazib beruvchi o‘z zimmasiga kafolat olmasligi qanday oqibatlarga olib keladi?
Daryo ushbu mavzuda elektron tijorat vakillari — O‘zbekiston “Sellerlar” uyushmasi raisi Timur Rashidov, Uzum Market MCHJ XK sotuvchisi Muhammadjon Murodjonov hamda iqtisodchi Otabek Bakirov bilan suhbatlashdi.
— Elektron tijorat bozorida nima gap?
Timur Rashidov: O‘zbekistonda elektron tijorat bozori tez rivojlanib boryapti. So‘nggi ikki yilda sotuvlarimiz besh karra o‘sdi. Kichik tadbirkorlarimiz ko‘paydi, yangi ish joylari yaratildi, yangi kasblar paydo bo‘ldi. Boshlanishida bu soha yangi bo‘lganligi sababli tushunchalar kam edi. Lekin vaqt o‘tishi bilan hammasini o‘rganib, rivojlandik. Ilgari bizda katta marketpleyslar bo‘lmagan, kichik internet magazinlar bor edi. Ammo bosqichma-bosqich bozor talablari va imkoniyatlari o‘rganildi, rivojlanish yo‘llari kashf etib borildi.
Otabek Bakirov: Avvalo, bozor makonni talab qiladi. Marketpleyslar tashkil etishga urinishlar o‘n yillardan beri davom etyapti. Misol uchun, bir nechta banklar urinib ko‘rdi, ammo moliyaviy resurslarning tanqisligi, investitsiyalarning tanqisligi, ong bilan bog‘liq, IT texnologiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan, praktikaning dunyo miqyosida qamrab olingan emasligi va unga ishonch yo‘qligi doimiy ravishda qaysidir jarayondan yuqoriga o‘sishga to‘sqinlik qilib keldi.
Mana, oxirgi ikki yilda esa katta investitsiyalar va katta resurslar yo‘naltirilgani uchun biz O‘zbekiston misolida birinchi milliy deb atash mumkin, butun hududlarimizni, barcha aholi qatlamlarini, barcha tadbirkorlik qatlamlarini qamrab olayotgan platformaning yaratilishiga guvoh bo‘lyapmiz. Ushbu platforma kelib chiqishi, yaʼni qaysi hududda yashayotgan isteʼmolchi bo‘lishidan qatʼi nazar, qaysi hududda ishlayotgan tadbirkor bo‘lishidan qatʼi nazar, hammani jamlayapti.
Muhammadjon Murodjonov: Isteʼmolchi, tabiiyki, mahsulotni arzonroq narxda sotib olishga harakat qiladi. Bir eslab ko‘raylik, ilgari bozor qanday ishlagan? Ko‘pchilik Toshkentda sotib olib, viloyatga olib ketgan va qimmatroq sotgan. Lekin marketpleys rivojlangandan keyin, misol uchun, Uzum ko‘p joylarda o‘zining savdo nuqtalarini tashkil qilmoqda. Kichik do‘konlar ochilmoqda va shu sababli mahsulotlar narxi pasaymoqda.
Sohada qanday muammolar bor?
Timur Rashidov: Afsuski, hozir adolatsiz raqobat yuzaga kelmoqda. Ayrim chet el marketpleyslari soliq to‘lamasdan yoki zimmasiga javobgarlik olmasdan, mahalliy ishlab chiqaruvchilar va eksport bilan ishlayotgan tadbirkorlarga raqobat keltirib chiqaradi. Masalan, xorijiy marketpleyslardan buyurtma tovarlarda kamchiliklar bor. Misol uchun, suratda yoki videoda ko‘rsatilgan mahsulot boshqacharoq bo‘lib chiqishi mumkin, ammo siz uni qaytarib jo‘nata olmaysiz, orqaga yo‘l yo‘q. Ayrim kompaniyalar esa qaytarib olishni taklif qiladi, agar ular rasman ro‘yxatdan o‘tgan va soliq to‘laydigan dilerlar bo‘lsa. Ular sifatiga javob berishadi va O‘zbekistonda isteʼmolchilar huquqlariga amal qilgan holda, mahsulotni qaytarib oladi. Agar TEMUni olsak, isteʼmolchilar buyurtma beradi, tovar kelishi kamida o‘n to‘rt kunga, baʼzan bir oyga cho‘ziladi. Ammo qaytarib bo‘lmaydi. Biz esa import tovar buyurtirsak sifatiga qaraymiz va sifati to‘g‘ri kelmasa, buyurtirmaymiz. Har qanday mahsulotning sifati muhim. Bizning tovarlarimiz isteʼmolchilarga yoqmasa, qaytarib berishlari mumkin.
Otabek Bakirov: Men bir necha kun avval shu mavzuda yozgan edim – xorijiy marketpleyslarga davlatning munosabati qanday, ro‘yxatdan o‘tish, soliqchilik, isteʼmolchilar oldidagi masʼuliyat nuqtai nazaridan munosabat qanday bo‘lishi kerak? Lekin hali savollarimga javob olganim yo‘q. Gap faqat isteʼmolchining yoki tadbirkorlarning savolida emas, bu o‘rinda raqobat masalasi ham bor-da. Teng raqobat, teng imkoniyatlar bo‘lishi lozim. Teng raqobat bo‘lmaydigan bo‘lsa, tadbirkor juda katta mablag‘, vaqt, resurs sarflaydi, kutilgan natijaga ega bo‘lolmaydi, bozor sinadi.
Qaysidir tadbirkor yoki qaysidir platforma qatʼiy qoidalar yo‘qligi tufayli tirqishlardan foydalanib bozorni egallab oladi, bundan davlat ham yutmaydi, isteʼmolchi ham yutmaydi, chunki isteʼmolchining oldidagi javobgarlik mavjud emas. Va yana bir tarafi, bizda internet do‘konlar platformalari faqat bir taraflama – importga mo‘ljallangan, eksportga emas. Mana shu narsa men uchun savol.
Muhammadjon Murodjonov: Yana boshqa kamchiliklardan biri, muddatlar bo‘yicha kelishuv qoidalari yo‘qligi. Shu sababli, chet el marketpleyslaridan zakaz qilinganda muddat juda cho‘ziladi. Mijozlarning asosiy eʼtirozi ham shunda. Onlayn marketpleysda ming so‘m, ikki ming so‘m arzonroq narxni ko‘rasiz-da, buyurtma berasiz, shundoqqina yoningizda turgan narsani olish o‘rniga bir oylab kutasiz.
Bundan tashqari, yana bir minus tarafi — sifat nazorati yo‘qligi. Bu katta muammo. Biz O‘zbekistonga olib kirayotgan har bir mahsulotimizni rasmiy ravishda sifat nazoratidan o‘tkazamiz. Misol uchun, xorijdan idish-tovoqlar olib kiramiz. Ular albatta sifat nazoratidan o‘tishi kerak, chunki ularda taom tayyorlanadi, oziq-ovqatlar saqlanadi. Xorijiy platformalarda esa hech qanday sifat nazorati yo‘q.
Otabek Bakirov: Bu juda nozik masala. Men isteʼmolchi sifatida buyurtma bersam, albatta talablarim bo‘ladi. Biznes vakili buyurtma qilganda esa, boshqacharoq talablar qo‘yadi. Yaʼni regulyator biznes vakiliga, yuridik shaxs sifatida, yuqoriroq talablar qo‘yadi. Chunki yuridik shaxs mijozlar bilan ishlaydi. Agar men bu platformadan mahsulot sotib olayotgan bo‘lsam, raqobatni qo‘llab-quvvatlash qo‘mitasi meni himoya qiladi. Jismoniy shaxs sifatida o‘zim risk qilyapman va xavflarni o‘z bo‘ynimga olyapman. Ammo buni qabul qilish bilan bog‘liq xatarlar mavjud. Bu yerda regulyator kerak. Bu muddatlar va to‘lovlarni qaytarib olish bilan bog‘liq masaladir. Isteʼmolchi o‘zini o‘zi himoya qilolmaydi. Men isteʼmolchi sifatida sotib olayotgan mahsulotim xavfsizligini taʼminlay olmayman. Shu joyda regulyator kerak. Hamma ishtirokchilar uchun teng qoidalar kutiladi. Teng imkoniyatlar yaratilganda, qoidalarga hamma amal qila boshlaydi.
Gap TEMUni taqiqlash yoxud faoliyatini to‘xtatish haqidagi ketmayapti. Avvalo, ularning vakilligi bo‘lsin, O‘zbekistonda yuridik shaxs ko‘rinishida vakolatxona tashkil etilishi kerak. Shuningdek, isteʼmolchi bilan ikki tomonlama munosabatlar bo‘lishi kerak. Shu kabi munosabatlarni tartibga solish uchun regulyator kerak. Raqobat qo‘mitasi bo‘ladimi yoki Istiqbol loyihalar bo‘yicha milliy agentlik bo‘ladimi... Men hozir savollarimni kimga yo‘naltirishni ham bilmayman.
Masalaning ildizi qonunchilikda. Bizning qonunlarimiz hali buni tartibga solishga yetarli talablar qo‘ymagan. Hozir men biznes vakillarining mulohazalarni eshitgandan keyin xulosa qilyapman: ishni qonunchilikdan boshlash kerak va davlat organi maydonga chiqish kerak. Mana besh yil davomida Yandeks hech qanday ro‘yxatdan o‘tmasdan taksi faoliyatini ko‘rsatdi va ro‘yxatdan o‘tgach, 10 oy ichida 100 milliarddan ko‘proq soliq to‘labdi. Shu ertaroq boshlaganda edi...
TEMU misolida gapirganda esa kimga murojaat qilishni bilmayman. Davlat organi ham bilmaydi. Misol uchun, men, Bakirov Otabek, bergan buyurtmam vaʼda qilingandek o‘n to‘rt kunda emas, yigirma sakkiz kunda keldi. Ko‘rsatilgan tovar rasmda, yaʼni fotoda yoki videoda ko‘rsatilgandek bo‘lib chiqmadi, deb murojaat qilib kimga arzimni aytaman? Hech kimga ayta olmaysiz, tovarni ham qaytarib bera olmaysiz, soliq ham davlatimizga kelmaydi, iqtisodimiz ham rivojlanmaydi.
Nima qilish kerak?
Timur Rashidov: Bu bozorga asta-sekin taʼsir qilishni boshlyapti. Ijtimoiy tarmoqlarni kuzatib boramiz. Instagram tarmog‘ida xorijiy platformalarning agressiv reklamasi ketyapti va bu O‘zbekiston auditoriyasi uchun mo‘ljallangan. Men O‘zbekiston Sellerlar uyushmasini boshqaraman. Bizlar biznesmenlarga yordam berishga harakat qilamiz. Lekin nohalol ishtirokchilarni yopish yoki raqobat choralarini qo‘llash monopoliyaga qarshi qo‘mitalar kabi yuqori organlar orqali amalga oshadi. Bizning qo‘limizda emas bu. Buni isteʼmolchilar ham gapirishlari kerak, yozishi kerak. Bizga normativ o‘zgarishlar kerak. Bugun kunda elektron tijorat sohasida yangi qonun ko‘rib chiqilmoqda.
Otabek Bakirov: Shunday yaratilishi kerakki, isteʼmolchilar yutqazmasin. Biz tanlovga ega bo‘lishimiz, lekin tanlovimiz qonun qoidalariga bo‘ysunishi kerak. Xohlasa ushbu kompaniyadan foydalanishi, xohlasa boshqasidan. Mana shu manfaatlar himoya qilinishi kerak va tenglik yaratilishi kerak. Misol uchun, Yandeks bir shaharda faoliyatini boshlab, uni kengaytirib ikkinchi shaharga o‘tishi uchun vaqt sarflaydi. TEMU esa birdaniga butun O‘zbekistonni qamrab olib, bozorni egallashga harakat qilmoqda. Hozirda isteʼmolchilar ham, biznes ham o‘zining eʼtirozlarini to‘liq shakllantirishga ulgurmagan. Yaʼni, hamma ham bu platformaning muammolariga duch kelib ulgurmagan. Qolaversa, mening nazarimda, bu kompaniyalarning o‘z himoyachilari ham bor....
Muhammadjon Murodjonov: Ayrim blogerlar o‘z obunachilariga TEMUdan zakaz qilishni o‘rgatayotganini ko‘ryapmiz. Asosan, bu qizlar va ayollarni qamrayapti. Ularga mayli zakaz qilishni o‘rgatinglar, lekin uning salbiy tomonlarini ham o‘rgatinglar deyman. Blogerlar reklama qilayotgan TEMU javobgarlik olmasa ham, ular ham javobgar bo‘lishi mumkin. Ayrimlar bu orqali o‘rganib zakaz qiladi, mahsulot yaxshi yoki yomon bo‘lsa ham javobgarlik ularning o‘ziga tushadi. Mana, Raqobat qo‘mitasi ham bu yerda vakil sifatida, yuridik shaxs shaklida muammo bilan shug‘ullanmoqda.
Otabek Bakirov: Aynan mana shu platformalar orqali, agar ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, bizga yangi eksport kanallarini ochish mumkin. Biz bu platformalardan hozircha faqat import nuqtai nazardan foydalanyapmiz, lekin, aslida, ishlab chiqaruvchilar ham foydalanishi kerak, faqatgina isteʼmolchilar emas. Jahon savdo tashkilotiga kiramiz, o‘shanda bu platformalardan eksport kanallarini ochish uchun ham foydalanishimiz kerak. Nima sababdan Chorsu bozori tadbirkori yoki Chustdagi pichoqchi o‘z mahsulotini sotolmasligi kerak? U platformalar orqali Xitoyga, Argentinaga, Vengriyaga sotish kerak. Mana imkoniyatlar mavjud, yaʼni biz bu imkoniyatlar haqida o‘ylashimiz kerak.
Timur Rashidov: Bugungi kunda dunyoga mashhur marketinglar kirib keldi, bu yerda ro‘yxatdan o‘tib ishlayapti. Bizdan ham buyurtma qilinmoqda. Rossiyadan ham buyurtma bera olamiz, tovarlarni va mahsulotlarni botdan ham sotib olamiz. Eksportga ishlayapmiz. Hamma tadbirkorlarimiz bu platformalarga kirib o‘z mahsulotini Qozog‘istonga ham, Armanistonga ham, Rossiyaga ham sota oladi.
Timur Rashidov: Masalan, Alibaba platformasi orqali eksport qildik. Baribir olib kirayotganimiz ko‘proq, buni tan olish kerak. Uzumda hunarmandlar chiqib sotsa bo‘ladi. Lekin bitta narsa bor, biz uyushma tomonidan bozorga odamlarni chaqirdik va yana chaqiryapmiz. Keling, uyushmaga gaplashamiz, yordam beramiz, o‘rgatamiz. Chunki ularni o‘rgatish kerak. Ko‘pchilik o‘ylaydiki, kelding, tovar qo‘yding rasmga olding, bo‘ldi o‘zi sotiladi. Yo‘q bu ish qiyinroq. Aniq mijozlar bilan ishlashing kerak. Axir yozishadi, javob berish kerak. Bu ishlarni o‘rgatishga harakat qilyapmiz. Bo‘sh vaqtlarida qo‘shimcha daromad olish uchun.
Otabek Bakirov: Bugungi uchrashuvimizdan men olgan asosiy fikr shuki, aytishimiz kerak bo‘lgan gapni aytdik, qolgani endi jarayonda ko‘rinadi. Endi ommaviy axborot vositalarida isteʼmolchilarning nuqtai nazarlarini hisobga olib, boshqa ishlab chiqaruvchilar yoki platformalarning ko‘z qarashlarini inobatga olib muhokama bo‘lishi kerak. Va bu muhokamalar keyinchalik qonunchilik talablariga aylanishi kerak. Muhokamalar natijasida xulosalar chiqarishimiz mumkin.
Timur Rashidov: Asosiy maqsadimiz — sog‘lom bozordagi sog‘lom raqobatni yo‘lga qo‘yishdir. Biz bir-birimiz bilan gaplashishimiz kerak, davlat tadbirkorlar bilan, mijozlar bilan, chunki hamma bir-biri bilan gaplashsa, bir xulosaga chiqamiz va ortda qolib ketmaslik kerak. Shu bozorda tadbirkorlar ishlayapti, agar onlayn platformalarda ishlaydigan tadbirkorlar yordamga muhtoj bo‘lishsa, uyushmaga kelishsin. Biz yordam beramiz. Uyushmaga ham kelishmasa, onlayn platformada ishlaydigan tadbirkorlarga murojaat qilishsin, yordam berishadi.
Olimjon Safoyev suhbatlashdi
Izoh (0)