5-dekabr kuni afsonaviy animator va multimedia imperiyasi asoschisi Uolt Disney tavalludining 120 yilligi nishonlanadi. Faoliyati davomida u 500 dan ortiq film yaratib, “Oskar”lar (26 ta)soni bo‘yicha mutlaq rekordchi sifatida tarixga kirdi.
Bolaligida boyqushni o‘ldirgan
Uolt Disney yetti yoshida Missuridagi oilaviy ferma atrofida yolg‘iz sayr qilib yurar ekan, zerikib bog‘ga kiradi va daraxtdagi o‘tirgan boyqushni ko‘radi.
“O‘ynaydigan hech kim yo‘q edi. Yonimda boyqush bor edi. U uchib ketgach, men uning orqasidan ergashdim. Negaligini bilmayman-u, lekin uni ushlab olmoqchi bo‘ldim”, deb eslaydi Disney bir intervyusida.
Uy hayvoni haqida orzu qilgan bola o‘zini tutolmay, uni ushlab oladi. Biroq qush kutilmaganda Disneyga tashlanadi. Bolakay qo‘rqib ketib, uni uloqtirib tashlaydi-da, o‘lgunicha tepkilaydi. Keyinchalik uni chidab bo‘lmas aybdorlik hissi qamrab oladi.
“O‘sha boyqushni hozirgacha tushimda ko‘raman. Men qo‘rqib ketgandim, uni o‘ldirishni xohlamagandim”, deb tan oladi u.
Keyinchalik bu voqea animatorning ishlarida o‘z aksini topadi: u multfilmlarida hayvonlarni alohida titroq bilan tasvirlagan. Bundan tashqari, ma’lumki, uning rassomlari barcha eskizlarni haqiqiy hayvonlarga qarab chizishgan, ammo ularning hech biri animatsiya ustida ishlayotganda shikastlanmagan.
Otasining zolimligiga qaramay, afsonaga aylangan
Disneyning rasm chizishga bo‘lgan ishtiyoqi bolaligidayoq namoyon bo‘lgan, biroq zolim ota o‘g‘lining bu ishtiyoqini ma’qullamagan va unga qalam uchun pul bermagan. Shu sababli bola birinchi rasmlarini hojatxona qog‘oziga ko‘mirda chizgan. Bir kuni qo‘shnisi Uoltdan 25 sentga ot rasmini sotib oladi, bu uning rassom bo‘lish istagini yanada kuchaytiradi. Uning qarorini akasi Roy ham qo‘llab-quvvatlaydi, u nafaqat Disneyni otasining kaltaklashidan himoya qiladi, balki kelajakda animatsiya studiyasi direktorining sodiq yordamchisiga aylanadi.
Birinchi jahon urushida qatnashgan
Otasi bilan yashamaslik uchun 16 yoshida Disney maktabni tashlab, Birinchi jahon urushida qatnashadi. Yigitcha Fransiyada bo‘lib, u yerda “Qizil xoch” sanitar mashinasining haydovchisi bo‘lib ishlaydi. U yerda ham ijodini davom ettiradi — Disney tomonidan chizilgan mashina hatto askarlar orasida mahalliy diqqatga sazovor joyga aylanadi.
Tasavvuri yo‘qligi uchun ishdan bo‘shatilgan
Disney 18 yoshida Kansas City Star gazetasida animator bo‘lib ishlaydi, keyinchalik u “tasavvur va yaxshi g‘oyalaro yo‘qligi uchun” ishdan bo‘shatiladi. Biroq muvaffaqiyatsizlik yosh rassomni Laugh-O-Gram studiyasini tashkil etishga undaydi va u studiyasiga multiplikator do‘sti Abu Ayverksni taklif qiladi. Ular birgalikda reklama roliklarini ishlab chiqarish bilan shug‘ullangan. Ammo vaqt o‘tishi bilan kompaniya bankrot bo‘ladi.
Mikki Mausga mualliflik qilgan
Dastlabki muvaffaqiyat Disneyga 1927-yilda sherigi Ab Iverks bilan birga Osvald quyonining antropomorf obrazini yaratganida keladi. Ammo multfilmlar Universal Pictures savdo belgisi ostida chiqarilganligi sababli rassomlar unga mualliflik huquqini ololmaydi. Suddagi mag‘lubiyat hatto yaqinlariga nisbatan ham shubhali bo‘lib qolgan Disneyning shaxsiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
O‘sha paytdan boshlab u o‘zining Disney Cartoon studiyasida majburiy qoidani kiritadi, unga ko‘ra, rassomlar tomonidan shartnoma bo‘yicha yaratilgan barcha asarlar faqat unga tegishli edi. Shon-shuhratga o‘ch Disney hatto do‘sti Ayverksni ham ayamaydi — aytishlaricha, mashhur sichqon Mikki Mausning haqiqiy “otasi” Ayverks hisoblanadi. Disney personajga ovoz bergan bo‘lsa-da, uni tasvirlay olmaydi. Shu bilan birga, studiya asoschisi jamoatchilikni mualliflik unga tegishli emasligiga ishontirishga urinmaydi ham. Ko‘p o‘tmay, do‘stlar o‘rtasida janjal chiqadi va munosabatlar bir umrga buziladi.
Natsistlar bilan hamkorlik qilgan
Tasdiqlanmagan ma’lumotlarga ko‘ra, AQSH Ikkinchi jahon urushiga kirishidan oldin animator ham vatandoshi Genri Ford singari natsistlar bilan hamkorlik qilishdan or qilmagan.
Masalan, 1930-yillarda Disney go‘yoki AQSHdagi natsistlar tashkilotiga a’zo bo‘lgan, shuningdek, fyurer obrazini targ‘ib qilgan rejissor Leni Rifenshtal bilan do‘stlashgan va unga o‘z studiyasini maxsus ekskursiya qilib ko‘rsatgan. Shunday bo‘lsa-da, bir qator biograflar Disneyning ashaddiy antisemit bo‘lganiga shubha bildiradi, chunki uning yetakchi animatorlari orasida yahudiylar bor edi. Germaniya uni faqat tijorat nuqtayi nazaridan qiziqtirgan bo‘lishi mumkin. Ilgari rassom bo‘lgan Gitler Disneyning ijodini yuqori baholagan va hatto uning “Oppog‘oy” multfilmidagi rasmlarni o‘zi uchun qayta ishlagan degan fikr mavjud.
Shu bilan birga, animator urush yillarida Gitler Germaniyasi va uning ittifoqchilarini masxara qiluvchi targ‘ibot multfilmlarini yaratgan.
FQBda ishlagan
Ikkinchi jahon urushi multiplikatorga katta boylik keltirgan, degan qarash mavjud. Ba’zi studiyalar arang kun ko‘rayotgan bir paytda Disney hukumat bilan faol hamkorlik qilib, Donald Dak va boshqa qahramonlar ishtirokidagi targ‘ibot roliklarini suratga oladi, shu bilan birga o‘zining “Oskarl mukofotlari to‘plamini ham boyitadi.
Gitlerchi qo‘shinlar taslim bo‘lganidan so‘ng, u NASA uchun ilmiy multfilmlar ustida ishlaydi (“Koinotdagi inson”, “Inson va Oy”, “Mars va undan narisi”). Ularni yaratishda raketa qurilishi asoschilari qatoriga kiruvchi Verner fon Braun ishtirok etadi. Uni Amerika maxsus xizmatlari Germaniya mag‘lubiyatidan so‘ng o‘z tomoniga og‘dirib olgandi.
Umuman olganda, Disney davlat xizmatida 26 yil ishlaydi. Bundan tashqari, urushdan keyingi yillarda jamiyatda Sovet ittifoqiga nisbatan qo‘rquv ildiz otgan paytda u o‘z tashabbusi bilan siyosiy jihatdan ishonchsiz deb hisoblangan Gollivudlik hamkasblarini agentlarga topshiradi.
Nikohsiz tug‘ilgan farzand edi
Afsonalardan biriga ko‘ra, Disney Chikagoda emas, Andalusiyada tug‘ilgan va asrab olingan bola bo‘lgan. Go‘yo u Izabel Samora ismli ayolning shifokor don Xines Karrillodan tug‘ilgan farzandi bo‘lib, Izabel Samora shifokorning uyida farrosh bo‘lib ishlagan. Yolg‘iz ona sifatida u keyinchalik akasi yashayotgan AQShga ko‘chib ketgan. Xose Girao Samora deb nomlangan nikohsiz o‘g‘lini ayol tirikchilik qilishga mablag‘i yetmagani uchun Disneylar oilasiga bergan. Disney biografiyasi tadqiqotchilari Xose Luis Kano va Kristofer Jons ham shu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi.
Garchi bu haqda rasmiy ma’lumotlar bo‘lmasa-da, AQSH hukumati bilan hamkorlik qilish uchun Disneyning o‘zi hujjatlarni yo‘q qilgan bo‘lishi mumkin, deb taxmin qilinadi.
Bundan tashqari, rassom kelib chiqishi haqidagi fikrga mukkasidan ketganligi ma’lum. Uning ijodida ko‘pincha ona obrazi yo‘q — xuddi yetim qolgan Oppog‘oy yoki otasi tarbiyalagan Bell kabi. Agar multfilmda ona obrazi bo‘lsa, u ko‘pincha kasal bo‘ladi yoki vafot etadi — xuddi Bembining onasi kabi.
Ishda qattiqqo‘l rahbar, uyda mehribon ota bo‘lgan
Otasi bilan bo‘lgan murakkab munosabatlarini eslab, Disney hech qachon bolalari va bir umr birga yashagan rafiqasi Lilliga qo‘pol munosabatda bo‘lmasdi. Aytgancha, aynan rafiqasi animatorga mashhur sichqonchani Mikki (Mortimer o‘rniga) deb nomlashni maslahat bergan, bolalari esa uni ulkan ko‘ngilochar park yaratishga ilhomlantirgan.
Disney va uning sevgilisi uzoq vaqt farzandli bo‘lmagan — sakkiz yillik urinishlar va bir nechta abortlardan so‘ng qizi Dayana Meri dunyoga keladi. Xotinining sog‘lig‘ini xavf ostiga qo‘ymaslik uchun ular keyinchalik Sheron Mey ismli yana bir qizni asrab olishadi. Disney xodimlariga qanchalik shafqatsiz bo‘lsa, oilasiga shunchalik mehribon edi. Ikkala qizning xotirasida ham u ideal otaligicha qoladi.
Garchi o‘zi har doim ish va ijodga muhabbatni alohida ta’kidlagan bo‘lsa-da. “Mikki Mausni men ayollardan ko‘ra ko‘proq yaxshi ko‘raman”, degandi bir kuni animator.
Onasining o‘limida o‘zini ayblagan
1938-yilda yetarlicha pulga ega bo‘lgan Disney keksa ota-onasiga hashamatli uy sovg‘a qiladi. Bir oy o‘tar-o‘tmas uyda gaz quvuri bilan bog‘liq muammolar paydo bo‘ladi. Keyin Disney studiyasida ishlaydigan mexaniklarni ta’mirlashga yuboradi. Biroq ular malakali mutaxassislar emasdi, bir muncha vaqt o‘tgach, onasi Flora is gazidan zaharlanib, vafot etadi. Keyinchalik Disney onasining o‘limida o‘zini ayblaydi.
Ayollarni yomon ko‘rgan
Uolt Disney mashhur mizoginist edi. Rafiqasi Lilli bilan aynan ish joyida tanishgan bo‘lishiga qaramay, keyinchalik u nafaqat munosabatlarni, balki shunchaki qarama-qarshi jinsdagi hamkasblari o‘rtasidagi muloqotni taqiqlovchi qat’iy qoidalarni kiritadi. Qoidaga rioya qilmaganlar darhol ishdan bo‘shatilardi. Ayni paytda u ayollarning vazifasi “bolalar, oshxona va cherkov” deb hisoblab, istar-istamas kompaniyasiga olardi.
Disney ayollar istalgan paytda homilador bo‘lishi va shu tariqa u yoki bu loyihani xavf ostiga qo‘yishi mumkin, bu esa o‘z navbatida qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi, deb hisoblardi. Biroq AQSH urushga kirishi bilan ba’zi erkak xodimlar frontga chaqiriladi, natijada kompaniyaga yangi xodimlar kerak bo‘ladi. U o‘shanda ham ayollarni ijodiy lavozimlarga emas, balki texnik bo‘limga yollashga qaror qiladi. Axir, Disney animatorlik kasbi nafaqat rasm chizish qobiliyatini, balki yumor tuyg‘usini ham talab qiladi, deb ishonardi.
Unga nisbatan kinoya qilishlarini yoqtirmagan
Garchi “mehribon Disney amaki” obrazi matbuotda faol targ‘ib qilingan bo‘lsa-da, ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, u “O‘rdaklar tarixi” filmidagi Skruj Makdakdan ham xasis edi. Shuning uchun 1936 yilda Disneyning 35 yilligiga bag‘ishlangan Miki Maus ishtirokida yaratilgan multfilmda ish tashlashlar va past maoshlar bilan bog‘liq vaziyat kinoya bilan ko‘rsatilganida, u dastlab g‘oyani ma‘qullaydi, keyin esa mualliflarni ommaviy ravishda ishdan bo‘shatadi.
O‘pka saratonidan vafot etgan
Uolts Disney kashanda bo‘lgan, 1966-yilda shifokorlar unga o‘pkada saratoni tashxisini qo‘yishadi. Eng yaxshi shifokorlarda davolanishga qaramay, animatsiya ustasi o‘sha yilning 15-dekabrida 65 yoshida vafot etadi. Kompaniya asoschisiga hurmat sifatida Disney studiyasi keyinchalik multfilm va kartinalarida chekish sahnalarini tasvirlashdan voz kechadi.
Tanasini “muzlatib qo‘yish”ni iltimos qilgan
Mish-mishlardan biriga ko‘ra, o‘z tashxisidan xabar topgan Disney o‘zini kriogen kamerasida muzlatib qo‘yishni so‘ragan (aslida u o‘limidan keyin krematsiya qilingan). Bundan tashqari, o‘limidan biroz oldin animator ko‘ngilochar park qurish uchun deyarli shahar o‘lchamidagi katta yer uchastkasini sotib olmoqchi bo‘lgan — bugungi kunda Orlandoning shu joyida Disneylend joylashgan.
Izoh (0)