Suriya qurolli muxolifati tomonidan amalga oshirilgan hujum hukumat kuchlarini esankiratib qo‘ydi. Isyonchilar yirik aholi maskanlari, jumladan, Halab shahrini nazoratga olib, o‘nlab harbiy texnikalarni qo‘lga kiritdi. Bu bir necha yil davom etgan nisbiy tinchlikdan so‘ng yangi qonli davr boshlanganini anglatadimi? Aslida, kim kimga qarshi jang qilmoqda? Maqolada shu haqda so‘z boradi.
2011-yili Suriyaning Dera shahrida aholi demokratik islohotlar talabi bilan namoyishga chiqdi. Biroq 2000-yildan beri iqtidorda bo‘lib kelayotgan prezident Bashar Asad norozilik to‘lqini butun mamlakatga tarqalishidan qo‘rqib, namoyishlarni kuch bilan bostirdi. Shundan so‘ng boshlangan ichki mojaro vaqt o‘tishi bilan mamlakatni geosiyosiy kurash markaziga aylantirib qo‘ydi. Hozir Suriya global va mintaqaviy o‘yinchilar uchun o‘z manfaatlarini ilgari surish, ta’bir joiz bo‘lsa, yangi qurollarni sinash uchun poligon vazifasini bajarmoqda.
Suriya: kim kimga qarshi?
Suriyadagi urush murakkab xarakterga ega. Boisi u yerda nizolashayotgan tomonlar ko‘p va ularning hammasi qaysidir ma’noda bir-biriga dushman yoki muxolif pozitsiyada. Poytaxt Damashq mamlakatning qariyb uchdan ikki qismini nazorat qiladi. Shimolning neftga boy hududlari esa AQSH dastagidagi kurd jangarilari ixtiyorida. Shimoli-g’arbiy hududlarni Turkiya qo‘llovidagi guruhlar tasarruf qilmoqda. Qolaversa, mamlakatda tashqi kuchlar ham mavjud.
Tashqi o‘yinchilar
Qarshilik o‘qi nomi ostida mintaqaning shia qurolli harakatlarini birlashtirgan Eron mojaroga darhol aralashdi. Tehron ko‘rsatmasi bilan bir qator jangari guruhlar, jumladan, “Hizbulloh”, asosan, iroqliklardan iborat “Kata’ib Hizbulloh” va boshqa mahalliy shia guruhlar jangga kirdi. Islom inqilobi qo’riqchilari korpusining tashqi amaliyotlarga mas’ul Quds kuchlari esa ularni qurol-yarog‘ va instruktorlar bilan ta’minlab turdi.
Eronparast guruhlar Bashar Asad hukumati uchun quruqlikda jang olib borgan bo‘lsa, havodan ularni Rossiya qo‘llab turdi. Mojaro boshlanganidan 4 yil o’tib Moskva Suriyaga harbiy kontingent, jumladan qiruvchi-bombardimonchi uchoqlar va havo mudofaa tizimlari joylashtirdi.
Bundan tashqari, mamlakatda Turkiya qo’shinlari ham bor. Ular asosan chegara hududlarda joylashgan bo‘lib, “xavfsizlik zonalari” tashkil etish va kurd jangarilarini uzoqroqda ushlab turish kabi vazifalarni bajaradi. Shu bilan bir qatorda, Anqara Suriya Milliy Armiyasi va Ozod Suriya Armiyasi kabi qurolli harakatlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Ular Bashar Asad rejimiga qarshi kurash bilan bir qatorda, Xalq Mudofaa Kuchlari va Kurdiston Ishchilar Partiyasi kabi asosan kurdlardan iborat tuzilmalarga qarshi ham jang olib boradi.
Bashar Asad hukumatiga qarshi jang qilayotgan qurolli guruhlarning aksariyati sekulyar davlatchilik tamoyillarini ilgari sursa-da, ular orasida terrorchi guruhlar ham bor. Ularning eng yirigi “Hay’at Tahrir al-Shom” bo‘lib, ildizi “Al-Qoida”ga borib taqaladi. Avvaliga harakat xalqaro hamjamiyat bosimini kamaytirish, reputatsiyasini yaxshilash maqsadida o’z nomini “Jabhat al-Nusra” deb o’zgartirdi. 2017-yili u mahalliy guruhlar bilan birlashib, “Hay’at Tahrir al-Shom” (HTSH) nomini oldi. Shunga qaramay, mazkur guruh BMT darajasida terrorchi tashkilot deb tan olingan. Eron doxil ba’zi davlatlar uni Turkiya bilan yaqin aloqada deb biladi. Biroq HTSH Anqara qo‘llovidagi qurolli harakatlar bilan bir necha bor nizolashgan. Bunga Idlibning ayrim qismlari ustidan nazoratni qo‘lga kiritish istagi sabab bo’lgan.
Mojaroning yangi fazasi
Suriyadagi urushning asosiy tomonlari bir necha bor uchrashib, majorini to‘xtatishga harakat qilib ko‘rdi. Ostona, Sochi va Moskva shaharlarida o‘tkazilgan jarayon qon to‘kilishiga yakun yasolmagan bo‘lsa-da, harbiy harakatlar intensivligi pasayib, vaziyat nisbatan barqarorlashdi. Biroq, Turkiya qo‘llovidagi isyonchi guruhlar tomonidan kutilmaganda amalga oshirilgan hujum mamlakatni yana global kun tartibga qaytardi. Hukumat kuchlari muhim strategik hududlar, jumladan Halab shahrini tashlab qochdi.
Qurolli muxolifat Idlib viloyatini butunlay nazoratga olib, hukumat kuchlarini Hama shahrigacha quvib bordi. Biroq keyinchalik ortga chekinib, mudofaa pozitsiyasini egalladi. Hujum kutilmaganda amalga oshirilgani bois Suriya armiyasi aytarli qarshilik ko’rsata olmadi. Bu Halab xalqaro aeroporti va Al-duhr harbiy bazasi kabi strategik obyektlarning isyonchilar qo‘liga o’tishiga sabab bo‘ldi. Qolaversa, muxolifat Halabni Hamaga bog‘lovchi M5 avtomagistralini ham nazoratga oldi. Damashqdan boshlangan yo‘l harbiy ahamiyatga ega. Boisi undan hukumat kuchlari ta’minot uchun foydalanardi.
Nima uchun Halab?
Halab Suriyaning ikkinchi eng yirik shahri hisoblanadi. Uni shimoliy poytaxt deb ham atashadi. Urushgacha iqtisodiy va madaniy markaz sifatida xizmat qilgan. Anadolu yarim oroliga yaqin joylashgani bois Halab Turkiya uchun ham muhim ahamiyatga ega.
Shahar uchun dastlabki janglar 2012-yili boshlandi. O‘shanda shaharni bir necha qurolli guruhlar, jumladan Ozod Suriya Armiyasi hamda Jabhat al-Nursa jangarilari himoya qildi. Biroq 2016-yilga kelib hukumat kuchlari Eron va Rossiya ko‘magi bilan ularni hududdan siqib chiqardi. Shundan so‘ng isyonchilar shimoliy mintaqalarga joylashdi. Halabning qo‘lga olinishi ularga strategik hududlar ustidan nazorat va qo‘shimcha resurslar beradi.
Sharmandali qochish
Hama va Homs shaharlariga chekingan hukumat kuchlari ortidan yirik miqdordagi harbiy texnikalarni qoldirib ketdi. Ular orasida o‘nlab sondagi T-72, T-62 tanklari, 2S1 Gvozdika o’ziyurar artilleriya qurollari, BM-27 Uragan yalpi o’t ochish reaktiv tizimlari, shuningdek Pansir-1 va Strela-10 havo mudofaa komplekslari bor. Suriya rasmiylari o‘z qo‘shinlarining chekinishini “qayta guruhlanish” deb atab, qarshi hujumga tayyorgarlik ko‘rilayotganini ma'lum qildi.
Isyonchilar Halab sharidan 25 km sharqda joylashgan Kuveyrs harbiy bazasini ham nazoratga oldi. Bu ularga L-39 samolyotlari va Mi oilasiga mansub vertolyotni qo’lga kiritish imkonini berdi. Ulardan razvedka va hujum amaliyotlarida foydalanish mumkin. Muxolifat safida sobiq harbiylar ham borligini inobatga olsak, uchoqlarni havoga ko‘tarish imkonsiz emas.
Omonat sulh
Turkiya qo‘llovidagi qurolli guruhlar hamda AQSH dastagidagi kurd jangarilari umumiy dushmanga vaqtincha sulhga kelishgan bo‘lsa-da, ba’zi hududlarda to‘qnashuvlar davom etyapti. Suriya armiyasi Halab shimolidagi Tel Rif’at shahrini qo‘lga kiritdi. Bu isyonchilar uchun kurdlarga qarshi platsdarm vazifasini bajarib, shimoliy jabha xavfsizligini ta’minlaydi. Tel Rif’at janubroqda joylashgan Hama shahriga hujumlarni davom ettirish uchun muhim.
Nega aynan hozir?
Rossiya o‘z resurslarining katta qismini Ukraina urushiga jalb qildi. “Hizbulloh” esa Isroil bilan mojaroda ancha holdan toydi. Tashkilot o‘z siyosiy va harbiy ma’muriyatini qayta tashkil qilib, Livandagi pozitsiyasini mustahkamlashi uchun vaqt kerak. Boisi “Hizbulloh” qo‘mondonlik tuzilmasi Isroil tomonidan amalga oshirilgan suiqasdlar sabab butunlay yangilandi. Suriya qurolli muxolifati buni qulay vaziyat sifatida baholab, imkoniyatdan foydalanishni xohlagan bo‘lishi mumkin.
Bashar Asad endi nima qiladi?
Suriya armiyasi dastlabki kunlardagi shok holatidan chiqdi. Ular hozir qarshi hujum uchun kuch to‘plamoqda. Tarmoqlarda tarqalgan videoda Hama shahri tomon yo‘l olgan harbiy texnikalar karvonini ko‘rish mumkin. Shu bilan bir vaqtda qarshi tomon ham yaqinlashib kelayotgan qonli janglarga hozirlik ko‘ryapti.
Reuters xabariga ko‘ra, Rossiya ittifoqchisiga qo‘shimcha harbiy yordam, jumladan og’ir zirhli texnikalar va’da qilgan. Bundan tashqari, Eron tashqi ishlar vaziri ham Damashqqa kelib, Bashar Asad bilan uchrashdi. Mahalliy nashrlarga ko‘ra, u Suriya prezidentini Turkiya bilan muzokaralarga undashi mumkin.
Shunga qaramay, mintaqaning shia qurolli guruhlari o‘z kuchlarini safarbar qilmoqda. “Kata’ib Hizbulloh” va Al-Hashd ash-Shabi eronparast guruhlar o‘z texnikalari bilan Iroq va Suriya o‘rtasidagi al-Bukamal chegara punktini kesib o‘tgan.
Suriyada jang qilayotgan tomonlarning deyarli hammasi tashqi qo‘llovga ega. Shu bois ularning hech birida mojaroga harbiy yo‘l bilan nuqta qo’yish uchun yetarli salohiyat yo‘q. Bu usiz ham 13 yildan beri davom etayotgan qonli kurash hali-beri tugamasligini anglatadi. Masalaga yagona yechim sulh bo‘lishi mumkin. Ammo bir necha yil davom etgan nisbiy tinchlikdan so‘ng janglar yana faollashar ekan, osoyishta kunlar umidi ufq ortiga chekingandek tuyulmoqda. Millionlab Suriyaliklar taqdiri Anqara, Vashington, Tehron va Moskvadagi qarorlarga bog’liq bo‘lib turibdi.
Humoyun Tojiddinov tayyorladi
Izoh (0)