Agar Bryus Li hayot bo‘lganida 84 yoshni qarshi olgan bo‘lardi. Jang san’ati ustasi 1940-yil 27-noyabrda dunyoga kelgan. Hayoti davomida u G‘arbni Sharq bilan qayta tanishtirdi va jangari kinoni qayta kashf etdi.
Jang realizmi: Gonkong kinosidagi inqilob
Iyun oyining oxirida Max (sobiq HBO Max) strimingida “Jangchi” tarixiy epik serialining uchinchi mavsumi efirga chiqdi. Syujet o‘sha-o‘sha: XIX asr, AQSHning Chaynatauni, to‘dalar o‘rtasidagi urush, markazda esa uzoq Xitoydan kelgan kung-fu ustasi. Mazkur loyiha qariyb 50 yil davomida o‘z vaqtini kutgan va uni Bryus Li o‘ylab topgan — o‘sha paytda (1970-yillarning boshida) u televideniyeda bir nechta loyihalardagina suratga tushgandi. Serial dastlab “A Zam” deb nomlangan. Li ssenariy rejasini tayyorlab, bosh rolni o‘zi ijro etishni mo‘ljallagandi, biroq mahalliy prodyuserlar qaysarlik qilib, buni rad etadi: o‘sha davrda Gollivud osiyoliklarga iltifot ko‘rsatmasdi. Bu boradagi eng achinarli misol — “A Zam” g‘oyasiga qisman asoslangan “Kung-fu” teledramasi edi. Syujetga ko‘ra, jangovar san’at ustasi Kvay Chan Keyn g‘oyib bo‘lgan akasini izlab, sayohat qiladi. Bosh rolga Bryus Lining o‘zi sinov topshiradi, ammo oxir-oqibat bu rol amerikalik Devid Kerradaynga nasib etadi — prodyuserlar soqol-mo‘ylovsiz yevropalik odamni shaolinlik rohib sifatida taqdim etishdan uyalmaydilar.
Umidsizlikka tushgan Bryus Li 1971-yilda AQShni tark etadi. O‘sha paytda uning eng katta aktyorlik yutug‘i ABC telekanali tomonidan suratga olingan “Yashil ari” sarguzasht serialidagi jangari Kato roli edi.
1960-yillarning oxirigacha Xitoy kinoprоkatining muhim qismini usya janridagi filmlar tashkil etardi. Bu superqahramonlik va jozibali fantastikaning g‘alati aralashmasi bo‘lib, unda qahramonlar kung-fu bilan shug‘ullanar va tabiatning barcha qonunlarini buzardi. Ular tovush tezligida harakat qilishar, havoda muallaq turishar, fikr kuchi bilan narsalarni boshqarishardi. Bunday sehrli hiyla-nayranglar uchun arqonlar, sakrash taxtasi, shuningdek, kaskadyorlik tryuklarini yashiruvchi tezlashtirilgan montaj talab qilinardi. 1970-yillar boshlarida ularning o‘rniga ancha hayotiyroq jangari filmlar kelib, Bryus Li bu “realistik” burilishda deyarli hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Jang sahnalari o‘rta planda va uzun kadrlarda tasvirga olingan - tomoshabin xuddi zamonaviy sport translyatsiyasidagidek, harakatlanuvchi shaxslarning barcha harakatlari va yiqilishlarini uzluksiz ravishda ko‘rishi mumkin edi.
“Katta xo‘jayin” va “G‘azab mushti” kabi filmlarning muvaffaqiyatidan so‘ng Warner Bros. Bryus Lini o‘zining “Ajdarho chiqishi” loyihasiga taklif qiladi. To‘g‘ri, bu holatda ham prodyuserlar sahnada faqat osiyolikni ko‘rsatishga jur’at etisholmaydi va unga ikki amerikalik — karate bo‘yicha chempion Jim Kelli va artist Jon Saksonni sherik qilib berishadi.
Amerika kinosidagi inqilob
AQShda Bryus Lining xususiy jang san’ati maktabi bor edi. Uning shogirdlari orasida Gollivud aktyorlari (Stiv Makkuin, Jeyms Garner, shuningdek, Din Martin va Sharon Teyt ham bo‘lgan) va NBA yulduzi (“Miluoki Baks” Karim Abdul-Jabbar) bor edi. Mashg‘ulotlarga bo‘lgan talab qisman Bryus Lining jang san’ati sohasida haqiqiy avangard bo‘lganligi bilan bog‘liq. 1960-yillarning oxiriga kelib u ushu, jiu-jitsu va ingliz boksining elementlarini birlashtirgan gibrid jityukondo uslubini yaratdi. Uning texnikasining asosiy imperativi — boshqa uslublarning qat’iy qoidalarini uloqtirish, jangovar sharoitga moslashish, improvizatsiya qilish va dushmanni chalg‘itishdir. Bu fazilatlarning barchasini u o‘z rollarida namoyon etgan.
Bryus Li tufayli kinolardagi mushtlashuv sahnalari estetikasi tubdan o‘zgardi: ekshn qahramonlarining plastikasi ham, jang xoreografiyasi ham yangilandi. Hatto mushaklar gipertrofiyasi va haqiqiy kuch emas, balki tez va chaqqon harakatlar qadrlanadigan filmlarning yangi turi paydo bo‘ldi (shuning uchun 1980-yillarga yaqin Amerika kinosida Jan-Klod Van-Damm va Chak Norris, biroz keyinroq - Stiven Sigal katta mashhurlikka erishdi).
Bundan tashqari, Bryus Li G‘arbda sharqona inson obrazini qayta kashf etdi, demak, u mashhur Gollivud inklyuzivligi uchun juda ko‘p ishlarni amalga oshirdi. Amerika studiyalari xitoyliklar faqat jinoyatchilar, indamas xizmatkorlar va afyun sotuvchilargina bo‘la olmasligini birdan tushunib qoldi. Shundan so‘ng ko‘plab sharqlik san’atkorlar, jumladan, Jet Li, Donni Yen, Meggi Chun va Mishel Yeo AQShga ko‘chib o‘tadi. Hatto serial industriyasi ham o‘z konservatizmini yengib, jangovar san’at haqidagi teleseriallarni repertuariga kiritadi.
“Bryusploteyshn”: plagiat va parodiyalar
1972-yilda mashhur Shaw Brother kinostudiyasida suratga olingan “Boks qiroli” Amerika prokatga chiqadi. “Boks qiroli” — Gonkongdan AQSH ekranlariga yetib kelgan birinchi kung-fu jangari filmi. Shundan so‘ng, sanoat eksport uchun faol ishlay boshlaydi, ammo kutilmagan voqea sodir bo‘ladi: 32 yoshli Bryus Li bosh og‘rig‘iga qarshi tabletka qabul qilgach, kuchli og‘riqni his qiladi — dori miya shishini keltirib chiqaradi, natijada aktyor vafot etadi. Kinosanoat Bryusning o‘limiga tayyor emasdi va o‘ta sharmandali tijorat firibgarligiga qo‘l urishadi: prodyuserlar o‘xshash ko‘rinishga ega aktyorlarni topib, ularga Bruce Li, Bruce Lai yoki Bruce Le kabi taxalluslarni berishadi (buyuk san’atkorning ismi Bruce Lee edi) va ular ishtirokida filmlar suratga olishadi. Ular tomoshabinlar aktyorlar almashganini payqamasligiga umid qilib, ushbu mahsulotni prokatga chiqarishadi. Keyinchalik kinoshunoslik adabiyotida bu hodisa “Bryusploteyshn” (Bruceploitation) — ya’ni Bryus Li va uning ijodining mashhurligini ekspluatatsiya qilish, parazitlik qilish deb nomlandi.
“Bryusploteyshn” (yaxshi ma’noda) bugungi kungacha davom etmoqda — ba’zan o‘zlashmalar shaklida (masalan, yaqinda navbatdagi davomi chiqqan “Matritsa” filmidagidek), ba’zan ochiq parodiya va trolling shaklida (Tarantinoning “Bir kuni... Gollivudda” filmida shunday bo‘lgan: u yerda Bryus Li butunlay mahmadona sifatida taqdim etilgan, buning uchun aktyorning qarindoshlari rejissyordan xafa bo‘lishgan). Bularning barchasi faqat bir narsadan dalolat beradi: G‘arb pop-madaniyati buyuk xitoyliklarning zarbalaridan o‘zini tiklay olmadi. Hozirda tayvanlik Eng Li va Sony kinostudiyasi jang san’ati ustasi — Bryus Li haqida biografik film suratga olmoqda.
Izoh (0)