Joriy yil 1-noyabrdan 2025-yil 1-aprelgacha O‘zbekistondagi banklarda onlayn kredit ajratish bo‘yicha vaqtinchalik tartib yo‘lga qo‘yiladi. Bu haqda 7-oktyabr kuni Markaziy bank vakillari va jurnalistlar muloqotida maʼlum qilindi, deya xabar berdi “Daryo” muxbiri.
Joriy yilning o‘tgan davri mobaynida firibgarlik yo‘li bilan fuqarolar nomiga onlayn kredit ajratish orqali 463 ta holatda qariyb 15 milliard so‘m miqdorda moddiy zarar yetkazilgan.
Markaziy bank Kiberxavfsizlik markazi rahbari Olimjon Tolipovning aytishicha, mamlakatda firibgarlar tomonidan fuqarolar nomiga onlayn kredit olish jinoyati ko‘paygan. Oqibatda ayrim odamlar yemagan somsaga pul to‘lashga majbur bo‘lmoqda. Bu holat, ayniqsa, avval kredit olmagan, ishonuvchan odamlarda ko‘p uchrayapti. Shu bois bank kartalari bilan bog‘liq shubhali operatsiyalarning oldini olish uchun jismoniy shaxslarga onlayn kredit ajratish bo‘yicha vaqtinchalik tartib joriy etiladi.
“Endilikda fuqarolardan kredit tashkilotining mobil ilovasi orqali kredit ajratish bo‘yicha ariza yuborish jarayonida biometrik identifikatsiyadan o‘tish talab etiladi. Bu kredit olish uchun ariza fuqaroning shaxsan o‘zi tomonidan berilganini aniqlash va uning shaxsiga yana bir bor oydinlik kiritish uchun kerak. Shu bilan birga, fuqaro tomonidan kredit olishga ariza yuborilgandan so‘ng uning kredit tarixi 2 bosqichda (ariza tushgandan so‘ng hamda kredit mablag‘lari ajratilishidan oldin) o‘rganiladi. Tekshiruv natijasiga ko‘ra, mijozning qarz yuki oshgani yoki muddati o‘tgan qarzdorlik mavjudligi aniqlansa, kredit ajratish rad etilishi yoki boshqa summada ajratilishi to‘g‘risida xabar beriladi”, deydi Markaziy bank vakili.
Maʼlum qilinishicha, mazkur tizim firibgarlar aldoviga uchgan fuqarolar nomiga bir nechta kredit tashkilotlaridan kredit mablag‘lari ajratilishining oldini oladi.
Bundan tashqari, fuqaro kredit tashkiloti mobil ilovasida yangi ro‘yxatdan o‘tsa yoki mavjud akkauntga boshqa qurilmadan kirsa, unga birinchi onlayn kredit ajratilganidan boshlab qo‘shimcha tasdiqdan o‘tishi lozim. Bunda P2P amaliyotlar, jismoniy shaxslar hisobvaraqlari va elektron hamyonlarga o‘tkazmalar, mobil aloqa operatorlari orqali telefon raqami hisobini to‘ldirish, chet el o‘tkazmalari hamda onlayn valyuta ayirboshlash uchun sarflashga qo‘yilgan cheklovni yechish uchun 48 soat ichida tashkilot bilan bog‘lanishi kerak. Buning uchun mijoz kredit tashkiloti tomonidan yuborilgan SMS-xabarda qayd etilgan telefon raqamlariga qo‘ng‘iroq qiladi. Kreditni firibgarlar taʼsirisiz olganini aytadi. Tashkilot xodimi esa mijoz bilan qayta bog‘lanib, berilgan maʼlumotlar to‘g‘riligini tekshiradi va qo‘shimcha tasdiqdan o‘tkazadi.
Mazkur cheklovlar ajratilgan kredit mablag‘larini fuqaro o‘z ixtiyoriga ko‘ra naqdlashtirish yoki tovar va xizmatlar uchun to‘lovlarni amalga oshirishga taʼsir ko‘rsatmaydi.
Agar 48 soat ichida kredit olishga ariza mijoz tomonidan firibgarlar taʼsirida berilgani aniqlansa yoki mijoz qo‘shimcha tasdiqdan o‘tishni amalga oshirmasa, kredit shartnomasi bekor qilinadi va kredit ajratish jarayoni to‘xtatiladi.
Firibgarlar qo‘lida drop kartalar ko‘p. Yaʼni moddiy manfaat evaziga ayrim shaxslar o‘z kartasini ularga sotgan. Aldangan fuqarolar nomiga olingan kredit mablag‘lari o‘sha kartalarga o‘tkaziladi. Firibgarlar u pullarni kriptovalyutaga almashtiradi. P2Pni tartibga solish orqali muammoga yechim topish mumkin. Firibgar odamlarni aldagani kabi, bankni ham almadamasligi kerak. Shuning uchun bank xodimi mijozga qayta aloqaga chiqadi. Agar firibgar tuzog‘iga tushgan odam bo‘lsa, “men kredit olmadim”, deyishi mumkin. Shunda kredit berish to‘xtatiladi. Maqsad—shubhali onlayn kreditlarning oldini olish, fuqarolarni firibgarlar tuzog‘idan asrashdir. Bank xodimi mijoz bilan bog‘lanib, unga kimdir kredit olishni tayinlamaganiga, nega qarz olayotganiga aniqlik kiritadi. Asosiy g‘oya—mijoz kreditni mutaqil, ongli ravishda o‘ziga olayotganiga ishonch hosil qilish, dedi Olimjon Tolipov.
Markaziy bank ushbu turdagi firibgarliklarning oldini olish maqsadida bir qator rivojlangan davlatlar tajribasi o‘rganib chiqilganini ochiqladi. Qayd etilishicha, onlayn kredit ajratishda firibgarlik holatlarining oldini olish uchun Yevroittifoq, Avstraliya va Rossiyada 14 kalendar kunlik, AQSHda 3 kalendar kunlik, Kanadada 2 kalendar kunlik “sovish” davri amaliyoti mavjud.
Avvalroq Markaziy bankning Kiberxavfsizlik markazi boshlig‘i o‘rinbosari Davron Abdullayev “Daryo” muxbiriga bergan intervyusida kiberjinoyatlar ortishiga asosiy sabab aholida moliyaviy savodxonlik yetishmayotgani bilan bog‘liqligini aytgandi.
Firibgarlar “Markaziy bankdanman”, deb qo‘ng‘iroq qilsa, aholi “Markaziy bank kredit bilan shug‘ullanarkan”, deb o‘ylab qolmoqda. Keyin telefoniga kelgan kodlar va “dostup”ni firibgarlarga berib qo‘ymoqda. Kredit bilan shug‘ullanish Markaziy bank faoliyatiga kirmaydi. Aholimizga telefon qilayotgan firibgarlar asosan ruslar bo‘lmoqda. Ular o‘zbekchani bilmaydi. O‘zbek fuqaroga telefon qilyapti-da, rus tilida “men Markaziy bankdanman”, deb o‘zini tanishtiryapti. O‘zbek fuqarolarda nega Markaziy bank xodimi bo‘lsa, o‘zbekcha gapira olmayapti, degan shubha ham paydo bo‘lmayapti. Firibgarlar asosan chet eldan kiberjinoyat sodir etmoqda. O‘zbekistondan emas, degan u.
Avvalroq 2024-yil I choragida O‘zbekistonda 2-3 mingtagacha kiber firibgarlik jinoyatlari sodir etilgani xabar qilingandi. 2023-yilning yanvar–noyabr oylarida esa 5 ming 500 ta kiberjinoyat sodir etilgan. Shundan 70 foizi bank kartalari bilan bog‘liq firibgarlik va o‘g‘rilik jinoyatlari hisoblanadi.
Izoh (0)