Turkiy davlatlar vakillari lotin alifbosiga asoslangan yagona alifboga o‘tishga kelishib oldi, deya turkiy davlatlar umumiy alifbosi komissiyasi aʼzosi, Boku davlat universiteti umumiy tilshunoslik kafedrasi mudiri Nizomiy Jafarov xabar berdi.
Unga ko‘ra, Turkiy davlatlar tashkiloti tomonidan tuzilgan komissiya yig‘ilishida 34 harfdan iborat umumiy alifbo loyihasi kelishib olingan. Ushbu tashkilotga Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkiya va O‘zbekiston kiradi, Turkmaniston va Vengriya kuzatuvchi sifatida ishtirok etadi.
Jafarovning ma’lum qilishicha, “umumiy alifboga o‘tgandan keyin mamlakatlar jiddiy o‘zgarishlarga duch kelmaydi, chunki bu ko‘pchilik turkiy davlatlarda qabul qilingan yozuv shakliga to‘g‘ri keladi”.
“Bu yerda katta muammolar yo‘q. Eng katta muammo qozoqlar va qirg‘izlar qachon lotin alifbosiga o‘tishidadir”, dedi u.
Shu bilan birga, Jafarov umumiy turkiy til yaratish haqida gap bo‘lmasligini taʼkidlagan. Yaʼni, davlatlar umumiy turkiy alifboga asoslangan o‘z alifbolarini o‘rnatadi.
Lotin asosidagi umumiy turkiy alifbo loyihasi ilk bor 1991-yilda taklif qilingan. Oxirgi ikki yil davomida bu borada komissiya ishlamoqda. Komissiya vakillarining taʼkidlashicha, yozuvning yagona shakli “turkiy xalqlar o‘rtasida o‘zaro tushunish va hamkorlikka yordam beradi”.
Kirill alifbosidan lotin alifbosiga o‘tish jarayoni SSSR parchalanishi natijasida mustaqillikka erishgan Sovet ittifoqi tarkibidagi deyarli barcha turkiyzabon davlatlarda sodir bo‘lgan. Ozarbayjon va Turkmanistonda 1990-yillarning birinchi yarmida kirill alifbosidan voz kechilgan. O‘zbekistonda ko‘p yillar davomida ikkita alifbo bo‘lgan, biroq so‘ngi yillarda mutasaddilar butunlay lotin alifbosiga o‘tdi. Qozog‘iston va Qirg‘iziston hanuzgacha kirill alifbosidan foydalanadigan oxirgi ikki turkiy tilli davlatdir.
Qozog‘istonda qozoq tili alifbosini kirill alifbosidan lotin alifbosiga bosqichma-bosqich o‘tkazish to‘g‘risidagi prezident farmoni 2017-yilda qabul qilingan. 2021-yilda lotinlashtirilgan alifbo versiyasi joriy qilingan, biroq 2023-yil bahorida amaldagi prezident Qosim-Jo‘mart To‘qayev rasmiylar o‘tish jarayonini imkon qadar tezroq yakunlash maqsadida ko‘plab jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yganini aytgan.
Qirg‘izistonda parlament a’zolari 2023-yilning bahorida lotin alifbosiga o‘tish zarurligini ma’lum qilgan. Qonunchilar “kirill alifbosidagi asl qirg‘izcha so‘zlar noto‘g‘ri yozilganini” ta’kidlagan. Biroq Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov qirg‘iz tilining lotin alifbosiga o‘tishi haqida gapirishga hali erta ekanini aytgan.
“Davlat tilini kirill alifbosida to‘g‘ri, malakali bilishni taʼminlamay turib, lotin alifbosiga o‘tish haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Davlat tilini rivojlantirishni kirill alifbosida davom ettirish kerak”, degan Japarov.
Izoh (2)
Özbekiston ham töliq lotin alifbosiga ötib bölgani yöq. Davlat idoralarida hali ham kirill alifbosidan foydalanişadi. Barça hujjatlar lotin alifbosida yuritilişini tezlaştiriş kerak.
O'zbekiston ham to'liq lotin alifbosiga va o'zbekcha muloqotga o'tgan deyish qiyin. Shunday joylar borki hujjatlari to'liq rus tilida va o'zaro muloqot ham rus tilida. Bunday holatda 2ta tahminni ilgari surish mumkin. 1 ular hokimyatga bo'ysunishmaydi 2 hokimyat bularga etibor berishmaydi